„Ostaniec, czyli ostatni świadek” profesora Jerzego W. Borejszy jest nie tylko obszernym zbiorem tekstów wspomnieniowych wybitnego historyka. W tym wypadku otrzymujemy także bardzo osobistą historię intelektualną i polityczną Polski dwudziestego stulecia.
Autor to syn słynnego Jerzego Borejszy, twórcy powojennego koncernu wydawniczego „Czytelnik”, wnuk Abrahama Goldberga, wpływowego redaktora jednej z najpopularniejszych przedwojennych gazet syjonistycznych „Hajnt”, oraz bratanek osławionego funkcjonariusza stalinowskiego Urzędu Bezpieczeństwa – Jacka Różańskiego. Genealogia typowa dla splątanych polskich losów ostatnich stu lat. Ostaniec, czyli ostatni z kilku żydowskich rodzin, których członkowie padli ofiarą dwudziestowiecznych totalitaryzmów oraz zbrodni wszech czasów – Holocaustu, spisuje dzieje swoje, przodków i przyjaciół nie tylko, aby dać świadectwo. Borejsza już na wstępie wyjaśnia motywy powstania książki: „W roku 2018 rozpoczynam osiemdziesiąty czwarty rok życia. I widzę, jak przez Polskę i Europę przetacza się nawrotna fala ruchów bądź reżimów autorytarnych. Jednym z filarów propagandy, na których się wspierają, jest fałszowanie historii”. Czasy fake newsów i bezwstydnych politycznych kłamstw świadkowi tragicznej dwudziestowiecznej historii muszą wydawać się w najwyższym stopniu alarmistyczne. Nie na darmo autor przeprowadza nas przez skomplikowane polityczne żywoty swoich rodziców (z anarchistycznym hiszpańskim epizodem) i licznego grona wybitnych socjalistów i komunistów. Poplątane dramatyczne losy i oczarowanie polityczną utopią doprowadziły wielu z nich do zsyłki, więzień, obozów, a nawet przed plutony egzekucyjne. W wielu fragmentach Borejsza próbuje nie tylko objaśniać, ale i usprawiedliwiać polityczne wybory bliskich osób w skomplikowanym dwudziestym stuleciu. Na pewno pozostaje jednak zdeklarowanym wrogiem totalitarnych wynaturzeń ruchów lewicowych. „Nienawiść była siłą napędową wszystkich totalitaryzmów: wrogowie rasy, wrogowie klasy, wrogowie narodu, wrogowie ojczyzny”.
Myliłby się jednak ten, kto oczekiwałby jedynie mrocznego rachunku politycznych i dziejowych krzywd. „Ostaniec” to zajmujący esej o polskości z wszystkimi jej wadami i zaletami, streszczenie najbardziej interesujących dyskusji historiograficznych ostatnich lat, opisanie wielu znanych, ale także zapomnianych lub mało znanych postaci z kręgu osobistego autora. Ich życiorysy są tak barwne i pełne „nieoczekiwanych zwrotów akcji”, że wydają się nieprawdopodobne.
W pewnym sensie książka profesora Borejszy zbliża się do ideału. Tym są bowiem boleśnie szczere refleksje świadka epoki (i wielu historycznych przełomów) skojarzone z prawdziwymi wydarzeniami, które niejednokrotnie mogłyby posłużyć za kanwę sensacyjnego filmu. Na gorzkie pytanie autora zamieszczone w jednym z rozdziałów: „dla kogo pisze ostaniec?”, można odpowiedzieć tylko: dla nas wszystkich. Fascynująca opowieść.
Autor: Jerzy W. Borejsza
Tytuł: Ostaniec, czyli ostatni świadek
Wydawnictwo: Wielka Litera
Rok wydania: 2018
