„Odessa. Geniusz i śmierć w mieście snów” Charlesa Kinga jest biografią jednego z najbardziej niezwykłych miast na świecie. Jego wyjątkowość kryje się w jego historii i okrytym legendą kosmopolityzmie. Dzieje Odessy, założonej na bezludnym i klifowym czarnomorskim cyplu w epoce Katarzyny Wielkiej, byłyby raczej typowe dla kolonialnego miasta w Nowym Świecie. Założenie Odessy miało przypieczętować ekspansję Rosji w rejonie Morza Czarnego i jej przewagę nad słabnącym Imperium Ottomańskim.
Autor śledzi rozwój Odessy i losy jej mieszkańców od samego początku aż do czasów współczesnych. Przewijają się tam postacie znane z historii i literatury: arystokraci, poeci, pisarze, filmowcy. Jednak najbardziej fascynujące jest kształtowanie się unikalnej populacji miasta, złożonej z kilkunastu narodowości, wśród której najbardziej niezwykłą rolę odgrywała niemal nieistniejąca już w mieście społeczność żydowska. Izaak Babel unieśmiertelnił ją w słynnych „Opowiadaniach odeskich”, które pozostają niedościgłym portretem specyficznych odeskich dzielnic przestępczego undergroundu i mentalności cechującej ludzi pogranicza.
Odessa w swoistym sensie była miastem, można powiedzieć, kresowym. Nie tylko leżała na południowych rubieżach Cesarstwa Rosyjskiego, skąd bliżej było do Konstantynopola i Lewantu, ale także przyciągała ludzi ze wszystkich stron Europy i Rosji. W mieście wykształcił się nawet specyficzny język, będący mieszanką włoskiego, rosyjskiego i jidisz, którym posługiwali się odesyjczycy. Bohaterowie Babla należeli raczej do najbiedniejszych warstw mieszkańców lub przestępczego półświatka. W prawdziwej Odessie mieszkali jednak ludzie ze wszystkich grup społecznych istniejących wówczas w Rosji: od arystokracji po chłopstwo. Ta mieszanka społeczna stała się zaczynem szeregu późniejszych rewolucji na terenach Rosji, zakończonych przez przewrót bolszewicki. W Odessie i jej okolicach rozpoczęły się także niesławne pogromy antyżydowskie, które zaowocowały masową migracją rosyjskich Żydów do USA oraz przeniesieniem cząstki specyficznej odeskiej kultury (teatru w języku jidisz, klezmerskiej muzyki czy nawet humoru) na teren amerykańskich miast.
King opisuje też najbardziej traumatyczne zdarzenia z historii miasta: dzieje wojny domowej w ogarniętej rewolucją Rosji, gdy Odessa stała się stolicą uciekinierów i obiektem walk pomiędzy stronami konfliktu. Następnymi tragicznymi epizodami były czasy stalinowskiego terroru oraz zagłada miejscowej społeczności żydowskiej w okresie II wojny światowej. Jej specyfika polegała na tym, że sprawcami byli Rumuni okupujący miasto. Utworzona przez nich Transnistria stała się dla odeskich Żydów prawdziwymi „polami śmierci”. Odessa okazała się zbyt specyficznym miejscem dla zwykłych praktyk, czynionych w czasach komunistycznych, „zacierania pamięci”. Jednak rodowód miasta był zbyt „burżuazyjny” i kosmopolityczny. W przypadku Odessy najpierw władze ZSRR, a potem ukraińskie wybrały taktykę falsyfikacji. Pisano o rewolucyjnej przeszłości miasta i jego wojennym bohaterstwie (co było częściowo prawdą), o eksponowaniu pozostałości „starożytnej kultury” istniejącej jakoby na tych terenach (co jest nieprawdą). Całe dziesięciolecia milczano na temat okoliczności zgładzenia żydowskiej ludności miasta i roli, jaką odegrała w nich nieżydowska populacja. Zmiany demograficzne za czasów ZSRR, wypieranie rodowitych odesyjczyków ludnością napływającą z całego kraju przyczyniły się do zastąpienia pamięci historycznej „nostalgią i wspominkami”. Pomimo tych wszystkich przemian Odessa nadal pozostaje miastem pogranicza: żywiołowym i nieobliczalnym terenem ścierania się różnych kultur, etnosów i języków.
Autor: Charles King
Tytuł: Odessa. Geniusz i śmierć w mieście snów
Przełożyła: Hanna Pustuła-Lewicka
Wydawnictwo: Czarne
Data wydania: 28 października 2016
