Irańska spuścizna literacka sięga czasów proroka Zaratusztry oraz skomponowanych przez niego psalmów, nazywanych Gathami, które tworzą najstarszą część Awesty – świętej księgi zaratusztrianizmu. Teksty te przypuszczalnie pochodzą z ok. 1000 r. p.n.e. i są pierwszym dokumentem zapisanej literatury irańskiej. Jednakże początek perskiej prozy można utożsamiać z wydaniem w Berlinie w 1921 r. kolekcji sześciu anegdotycznych opowieści pt. ”Jeki bud wa jeki nabud” autorstwa Mohammada A. Dżamalzadego. We wstępie do swoich opowiadań autor zwrócił uwagę na fakt, że współczesna mu literatura powstająca w Iranie nie jest zrozumiała dla większości irańskich czytelników. Pisana wysublimowanym językiem literackim jest przede wszystkim skierowana do elit, a więc faworyzuje konkretną grupę odbiorców tekstu, dlatego nie cieszy się dużą popularnością wśród społeczeństwa. Zdaniem autora to, co sprawiło, że w Europie literatura trafiła do serc czytelników, to fakt, iż była pisana językiem ludu, a więc językiem mówionym na co dzień, tzw. zaban-e mohawere-i lub goftari – „językiem ulicy”. To spostrzeżenie skłoniło Dżamalzadego do wprowadzenia języka kolokwialnego do swoich opowiadań. I choć wydanie książki spotkało się z ostrą krytyką w kraju, był to wielki przełom w dziejach literatury perskiej, która od tego momentu podążyła ku nowym trendom, a Mohammad Dżamalzade został okrzyknięty ojcem irańskiej prozy.
Do lat 20. minionego wieku, w których tworzył Dżamalzade, proza była uważana w Iranie za literaturę niższego rzędu. Na rynku zbytu, choć nie był on liczny, dominowała niskiej jakości poezja sentymentalna. Literatura XIX wieku nie cieszyła się wielkim zainteresowaniem społeczeństwa, tak jak zostało to już wspomniane, głównie ze względu na niezrozumiały język oraz skomplikowane metafory. Ponadto wykształcone elity oraz skłócony z nimi kler posługiwały się często językiem arabskim – w mowie i piśmie, czego nie rozumieli zwykli mieszkańcy wsi i miast. Proza zatem, w przeciwieństwie do poezji, od samego początku miała jeden konkretny cel: tworzyć literaturę zrozumiałą dla ludu. Medium przekazu miała stanowić prasa i literatura. W efekcie zaczęto oczyszczać język perski z tzw. arabizmów, tworzyć słowniki perskich wyrażeń kolokwialnych oraz redagować podręczniki do nauki dialektów. Dzięki nowatorskiemu podejściu do twórczości literackiej powstawały dzieła, które stały się wzorami dla pisarzy niezwiązanych z poezją. Zwracano w nich uwagę głównie na język, jakim były pisane – doceniony ponownie przez Dżamalzadego mohawere-i.
Rozwój współczesnej literatury perskiej można wpisać w kontekst formowania się tejże literatury na szeroko rozumianym Bliskim Wschodzie. Przełom wieków XIX/XX to okres rozpadu królestwa Kadżarów oraz triumfu Rewolucji Konstytucyjnej (1906 – 1911 r.)[1]. W tamtym okresie Iran prowadził politykę otwartych drzwi, która miała na celu jego modernizację i w znacznym stopniu przyczyniła się do rozwoju nowych form literackich w twórczości rodzimych autorów niezwiązanych z poezją [2].
Rewolucja Konstytucyjna doprowadziła do upadku władzy Kadżarów. Aktywny udział brały w niej kobiety, które zgadzały się z popularyzowanymi hasłami równouprawnienia oraz rządów demokracji. Wspierały obalenie monarchii, bojkotowały dobra importowane z Zachodu oraz pisały artykuły do gazet. Jednak po tym, jak powstała konstytucja (1906 r.) zostały wykluczone z Parlamentu, a nowe prawo ordynacji wyborczej nie pozwoliło im brać ani biernego, ani aktywnego udziału w wyborach, a tym samym odgrywać istotnych ról na społeczno-politycznej scenie Iranu.
Opowiadanie historii, swoista rola domowego naqqala była profesją, którą kobiety zajmowały się nieformalnie od dawien dawna – jako formą rozrywki, nauczania, sposobu na uspokojenie i skupienie uwagi dzieci czy opisywania historii życia codziennego. W ten sposób kobiety spędzały czas, a przekazywanie historii odbywało się jedynie drogą ustną, w sposób matrylinearny, i trafiało do wybranego grona słuchaczy – mahram, którzy zbierali się w domu. Aktywnymi działaczkami – pisarkami, które zapoczątkowały twórczość literacką w Iranie, były trzy kobiety: Bibi Chanum Astarabadi, Tādż-o Saltane i Homa – nauczycielka religii i literatury na dworze kadżarskim, księżniczka, która napisała autobiografię, oraz poetka i aktywistka na rzecz praw kobiet.
Zgodnie z tym, co pisze irański badacz literatury współczesnej Hassan Mir’abedini, rozwój literatury kobiecej, która powstawała przed Rewolucją Islamskią, można podzielić na dwa etapy[3]. Pierwszy z nich to lata 1930 – 1960. Do 1941 r. na rynku wydawniczym wyróżniły się trzy osobowości: pisarki Irandocht Nami, Zahra Chanlari oraz Fateme Sajjah, która była aktywnym krytykiem literackim i pierwszą profesorką uniwersytecką na Uniwersytecie w Teheranie[4]. Na lata 50. i 60. przypada zaś twórczość Kejwan Docht Kejwani, która zajmowała się językiem angielskim i przetłumaczyła „Historię Literatury Arabskiej” Reynolda A. Nicholsona na język perski oraz tekst Marjam Saqadżi – prawniczki, która w 1956 r. jako pierwsza poddała pod dyskusję kwestię praw kobiet w Iranie, na antenie Radia Teheran.
Drugi etap rozwoju literatury kobiecej to lata 1960 – 1970. Iranki piszą nie tylko powieści czy opowiadania, ale także artykuły do różnych magazynów, niekoniecznie o tematyce feministycznej, np. Chatere Parwane publikuje w „Teheran-e Mosawwar”, a Mejmanat Dana i Žile Sazegar w „E’telat”. Dominującym rodzajem literatury jest powieść miłosna oraz opowiadanie dydaktyczne.
Jedną z najbardziej charakterystycznych postaci tego okresu jest Simin Daneszwar, która rozpoczęła swoją twórczość wydaniem zbioru opowiadań pt. „Zgaszony ogień” („Atasz-e chamusz”, 1948 r.), jednak to powieść „Żałobnicy” („Sawuszun”, 1969 r.) przyniosła jej sławę. Simin Daneszwar była żoną Dżalal Ale Ahmada, razem z nim oraz innymi pisarzami założyła w 1968 r. Stowarzyszenie Pisarzy Irańskich, które podczas panowania dynastii Pahlawich prowadziło kampanię na rzecz wolności słowa. Pisarka ta zapisała się w historii Iranu tym, że jako pierwsza spośród kobiet wydała powieść prozą.
Hassan Mir’abedini dowodzi, iż w okresie poprzedzającym Rewolucję Islamską kobiety były zbyt zajęte prowadzeniem gospodarstwa domowego i wychowywaniem dzieci, aby móc skupić się na własnych talentach i dążyć do ich rozwijania. Ich kariera była związana z pozycją społeczną oraz uzależnieniem finansowym od mężczyzn. A pisarki takie jak Simin Daneszwar czy Fateme Sajjah należały do pokolenia pierwszej generacji społeczeństwa, które mogło kształcić się na uniwersytetach poza granicami kraju. Żyły w bogatych rodzinach, zapewniających im byt, dlatego też nie musiały zajmować się pracami domowymi, ale mogły skupić się na działalności literacko-naukowej, a tym samym dołączyć do intelektualnej elity kraju. Lata 1960 – 1970 natomiast to zdaniem Mir’abediniego okres, w którym kobiety stały się bardziej niezależne, zaczęły pracować i mogły pokryć koszty własnego utrzymania. Wtedy także można zauważyć początek formowania się nowego stylu literatury kobiecej, który w pełni rozwinął się po roku 1979.
W okresie poprzedzającym Rewolucję Islamską literatura odnosiła się do problemów społecznych, nierówności klasowych i presji politycznej władz rządzących. Nawoływała do aktywności społeczno-politycznej oraz ogólnie pojętej zmiany. Pisarze tamtego okresu jawili się jako obserwatorzy społeczeństwa. Najważniejszą rolą autora było jego zaangażowanie w sprawę. A literatura zasadniczo podejmowała takie tematy jak: wolność, zmiana polityczna oraz rewolucja. Twórczość kobieca nie różniła się tematycznie od twórczości męskiej. A pisarki tamtego okresu przedstawiały w swoich dziełach kobiety zaangażowane społecznie, których życie wpisane było w kanony ustanowione przez mężczyzn (patriarchalizm). Ich dzieła pasowały do nurtu socrealizmu, romansu oraz twórczości dydaktycznej. Tematy dotyczące problemów, z jakimi mogły stykać się kobiety w społeczeństwie (utrudniona partycypacja w wyborach, brak edukacji, patologie w rodzinie związane z małżeństwem, przemoc fizyczna i psychiczna itp.), były zrzucane na drugi plan i często niepoddawane dyskusji, stanowiły tło dla wydarzeń, w których główną rolę odgrywali mężczyźni (pośrednio lub bezpośrednio) przedstawiani jako jedyna nadzieja narodu. Rola mężczyzn była idealizowana, zaś postaci kobiece pokazywane, jako narzędzie, dzięki któremu mężczyzna mógł osiągnąć sukces albo stoczyć się na dno. Pisarki często sugerowały męski sposób rozwiązywania problemów społecznych – w postaci jedynego słusznego – męskiego wybawiciela.
Farzane Milani – autorka książek opisujących literaturę kobiecą zwraca uwagę na fakt, iż nie jest to nic nowego, gdyż postaci kobiece w klasycznej poezji perskiej zazwyczaj były bardzo płytkie i powtarzalne. Mężczyźni pojawiali się pod wieloma postaciami, począwszy od smoka przez mitycznego herosa i króla po prawnika, inżyniera i taksówkarza w literaturze współczesnej. Kobieta odgrywała rolę kochanki, matki lub żony. Była jedynie przedmiotem sztuki, nie zaś jej kreatorem.
Po nastaniu Republiki Islamskiej artyści musieli dostosować się do funkcjonowania w obrębie nowo narzuconych ram, jakie określał islam szyicki. Niektóre dziedziny sztuki, takie jak muzyka czy rzeźba, zostały poddane przez państwo restrykcyjnym wytycznym lub nawet całkowicie zabronione. Środek ciężkości przeszedł na literaturę, która stała się przedmiotem większego zainteresowania zarówno twórców, jak i czytelników.
Po rewolucji wielu pisarzy, wcześniej zaangażowanych czynnie w swoją profesję oraz w sytuację polityczną lub społeczną kraju, nie mogło znaleźć miejsca dla siebie i swojej twórczości w nowych okolicznościach. Dodatkowo rynek wydawniczy był tak słabo opłacany, że utrzymywanie się z pisarstwa nie wchodziło w grę. Pisarze i pisarki poprzedniego okresu w większości zeszli ze sceny literackiej, w tym sensie, że musieli odłożyć pióra ze względów politycznych i ekonomicznych oraz zacząć pracę w innym zawodzie lub wyemigrować z kraju.
Rewolucja islamska, zmiany polityczne i społeczne, zmiana prawa, ograniczenia w dotychczasowym zatrudnieniu, obowiązkowy dresscode oraz wydarzenia z marca 1979 r.[5] w znaczący sposób wpłynęły na rozwój literatury kobiecej w Iranie. Islamizacja życia publicznego oraz inne przedsięwzięcia rządu sprawiły, że kobiety dotkliwie odczuły brak swojej wolności. Żal i rozczarowanie Iranek z powodu nowych ograniczeń doprowadziły do wzrostu ich aktywności na wielu płaszczyznach społecznych[6]. Przymusowa segregacja płci oraz promowanie islamskiego stylu życia, a w tym nowych ról społecznych, sprawiły, że wiele tematów godzących w wolność kobiet stało się przedmiotem debaty publicznej. Po Rewolucji aktywistki zaczęły poddawać pod dyskusję system patriarchalny oraz nowe prawo, komentując jego ustalenia w mediach: na łamach gazet, w audycjach radiowych i wywiadach telewizyjnych. Oczywiście były to nieliczne wystąpienia, gdyż państwo skutecznie blokowało tego typu działalność. Jednak walka o emancypację zjednoczyła do tej pory przeciwne sobie ugrupowania kobiet świeckich i wierzących, Iranki o różnym pochodzeniu społecznym, etnicznym i religijnym, o przeciwstawnych poglądach, kobiety, które zaczęły interesować się formowaniem swojej szyickiej tożsamości. Nowe ograniczenia pokazały nowe perspektywy, a korzystanie zeń doprowadziło do otwarcia nowego rozdziału historii kobiet w Iranie, w myśl powiedzenia, iż „pióro jest potężniejszą bronią niż miecz”.
Jak twierdzi Richard Price, pisanie to uniwersalna potrzeba człowieka, tuż po zaspokojeniu pragnienia i łaknienia oraz tuż przed pojawieniem się potrzeby schronienia i miłości. Parafrazując amerykańskiego pisarza i scenarzystę Fereszte Molawi, pisarka i dziennikarka zwraca uwagę na socjologiczno-psychologiczny aspekt twórczości literackiej kobiet[7]. Podkreśla specyfikę społeczeństwa, jakie stworzyła Republika Islamska. Milani nazywa je społeczeństwem hedżabu[8], gdzie nie tylko kobiety są zasłonięte, ale także cała przestrzeń prywatna – komunikacja, słowa oraz publiczne wyrażanie uczuć. Takie społeczeństwo obfituje w mury, które są wyobrażone, a udawanie staje się naturalnym zachowaniem ludzi, oscylujących pomiędzy tym, co publiczne i prywatne – nawet w obrębie własnego domu. Abstrakcja zastępuje normalność, nieuchwytność konkret, a sztuka pozbawia siebie samą twarzy autora. Kultura Republiki idealizuje anonimowość kobiety w sferze publicznej, dlatego jedynie w fikcji literackiej może ona znaleźć swoje miejsce. Na łamach literatury konfrontuje rzeczywistość z iluzją, w pełni wyraża absurdy życia codziennego, a metafory dyskomfortu trafiają do szerszego grona odbiorców niż tylko rodzina i przyjaciele. Dlatego pisanie daje ulgę i wyzwolenie. Jest także jedną z najstarszych metod wykrzyczenia swoich trosk, a więc pełni rolę terapeutyczną. Jak twierdzi Molawi, twórczość literacka (rozumiana szerzej, jako pisanie powieści, opowiadań, blogów, artykułów do gazet itd.) jest dla kobiet formą porozumiewania się z podobnymi sobie, formą ratunku od opresji, próbą zrozumienia siebie i innych, siebie dla siebie, siebie na tle rodziny, społeczeństwa i świata. Tworzenie literatury jest także przejawem indywidualizmu Iranek, które odrzuciły milczenie i wykluczenie na rzecz eksplorowania nowych terytoriów narracji, opowieści o swoim życiu, wytworzenia własnego języka i stylu, wyrosłego na tradycji perskiej literatury.
Po 1979 r. nastąpił wzrost liczby czytelniczek literatury kobiecej. Iranki, które dzięki Republice nauczyły się czytać i pisać[9], stały się nowymi odbiorcami literatury współczesnej w ogóle. Niepracujące matki, ciotki i babki zaczęły czytać w przerwach pomiędzy sprzątaniem a gotowaniem, ale – co nie zdarzało się często do tej pory – w przestrzeni prywatnej domowego zacisza. To, co przyciągało ich uwagę, to nie tylko nowe tematy poruszane w twórczości kobiecej, które dawały do myślenia, ale fakt, iż narracja często bezpośrednio odnosiła się do ich zwykłego życia. Autorki opisywały zmagania kobiet wszystkich klas z ich codziennością – targowanie się o pożywienie na zatłoczonym bazarze, czekanie w długich kolejkach na jedzenie z jałmużny, rodzenie i wychowywanie dzieci, praca w administracji, wróżenie z fusów, zdrady. Poruszały także tematy, które do tej pory stanowiły tabu nawet w kręgach kobiet, jak np. gwałt, aborcja czy zmiana płci.
Autorki nowej epoki inaczej spoglądają na otaczającą je rzeczywistość. Kreując własną tożsamość oraz szukając jej korzeni, odnajdują innych zagubionych w ich prywatnym życiu – dzieci, matki, mężów. Oceniają moc relacji ze swojego punktu widzenia, zaczynają analizę postaci od ścian własnego pokoju. W poszukiwaniu prawdziwego „ja” odkurzają kąty domostw i analizują przeszłość. Aby zdefiniować swoją rolę społeczną, zwracają uwagę na rutynę dnia codziennego, omawiają jej elementy i poddają je pod dyskusję. Raczej poruszają się drogą dedukcji, od porozrzucanych pozornie chaotycznych części do całości, nie zawsze spójnej. Opisują życie i rzeczywistość nie jako przestrzeń niedostępną dla nikogo oraz przedstawioną w sposób idealny, ale jako miejsce, gdzie pulsuje życie i przebywają ludzie prawdziwi, stworzeni z krwi i kości, mający swoje wady i zalety, cele życiowe, poglądy polityczne i różne humory.
Po Rewolucji Islamskiej literatura stała się dla kobiet medium wyrażania samych siebie, podczas gdy przestrzeń publiczna była zamknięta na dyskusję lub dialog. W literaturze porewolucyjnej postaci kobiece są bardzo rzeczywiste, przybliżają czytelnikowi problemy, z jakimi na co dzień borykają się kobiety w Iranie. Bohaterki reprezentują historię opresji, przejawiają świadomość własnej seksualności, nierzadko komentują także cnotę i sprzeciwiają się męskiej dominacji. Nie wstydzą się przyznać, iż jako kobiety cierpią z powodu nierówności społecznych i religijnych.
Hassan Mir’abedini podzielił okres twórczości kobiecej w Iranie po Rewolucji Islamskiej na dwa etapy. Pierwszy z nich obejmuje lata 70. i 90.. W tym dwudziestoleciu wyróżniły się pisarki, które trudniły się także pracą dziennikarską i jednocześnie zajmowały się innym rodzajem sztuki lub mieszkały na emigracji. Ponadto należy wspomnieć o autorkach, których twórczość w znaczny sposób wpłynęła na rozwój literatury współczesnej w Iranie. Były to Szahrnusz Parsipur i Moniru Rawanipur.
Drugi okres twórczości porewolucyjnej w Iranie przypada na lata 90. i początek 2000 r. Wtedy to kobiety zaczęły tworzyć w nowych dziedzinach literatury, takich jak thrillery czy powieści pulp-fiction. Jest to okres w historii literatury nowoczesnej, w którym Irańczycy świadomie wybierają książki z półek sklepowych i czytają je wyraźnie dla przyjemności i rozrywki. Poziom czytelnictwa jest na wysokim poziomie, a popularną – literatura niezależna od ideologii. Autorki tego pokolenia są dużo młodsze od ich poprzedniczek z okresu przed Republiką Islamską. Zaczęły pisać i wydawać po Rewolucji (nie mając doświadczenia z czasu poprzedniego reżimu), inspirują się ruchami feministycznymi na Zachodzie i w krajach Bliskiego Wschodu (Turcja, Egipt), konfrontują się ze światem poprzez nowoczesne środki przekazu i pełnią różne role w społeczeństwie – pracują, uczą, wychowują dzieci, aktywnie działają na rzecz praw kobiet itd…
Pisarek tego okresu jest bardzo wiele. Warto wspomnieć nazwiska chociażby trzech z nich: Šziwa Arastui, Zoja Pirzad oraz Fariba Wafi. W 2002 książka Wafi „Parandej-e Man” („Mój ptak”) zdobyła dwie najważniejsze perskie nagrody literackie: Golsziriego oraz Jalda.
Poruszając temat twórczości kobiet w Iranie, warto zadać sobie pytanie, czy ich obecność we współczesnej literaturze perskiej doprowadziła do powstania nowego stylu oraz wyodrębnienia nowego języka w narracji fikcyjnej? Czy irańskie pisarki mają swój własny sposób pisania, który odróżnia je od mężczyzn? Badaczka literatury Parwa Azari zwraca uwagę na socjologiczny wymiar twórczości literackiej w Iranie[10]. Jej zdaniem to, co wpływa na rodzaj twórczości danego pisarza, to jego płeć. Różnice pomiędzy kobietami a mężczyznami są widoczne przede wszystkim na płaszczyznach: kultury, społeczeństwa i wychowania, a więc w pisaniu odgrywają dużą rolę. Kobiety mają inne spojrzenie na te wymiary życia niż mężczyźni i opisują ich aspekty innym niż oni językiem. Z tego powodu nie można powiedzieć, że literatura jest pozbawiona nacechowania poprzez płeć. Wręcz przeciwnie, to ona determinuje sposób, w jaki zostanie napisane dane dzieło literackie. Różnice biologiczne nie determinują różnic kulturowych – to, co wywołuje takie różnice, to społeczeństwo i wychowanie w danej kulturze. Jest to warte podkreślenia, dlatego że to właśnie różnice genderowe wpływają na twórczość kobiet, o czym wspominają autorki prawie wszystkich dzieł.
Duża liczba pisarek tworzących w latach 90. to kobiety niepracujące, które pomiędzy praniem, sprzątaniem i gotowaniem piszą swoje powieści. Bohaterką takiej twórczości staje się kobieta w średnim wieku, która jest uwięziona pomiędzy tradycją a nowoczesnością. Musi radzić sobie z podwójną cenzurą, którą nakłada na nią państwo oraz jej rodzina. Warto jeszcze raz podkreślić fakt, iż literatura stanowiła narzędzie emancypacji kobiet w Iranie – kobieta mogła zostać wysłuchana tylko poprzez to, o czym pisała, nie zaś poprzez słowa, które wypowiadała. Problemy, z jakimi musiały się zmierzyć pisarki, to nie tylko nowy dyskurs polityczny początków Republiki, ale także sytuacja na rynku wydawniczym: brak kobiecych wydawców oraz literatura kobieca tworzona przez mężczyzn.
Podsumowując: literatura kobieca po 1979 roku, bez względu na swoje walory artystyczne oraz estetykę, pokazuje niezwykłą wrażliwość autorek na tematy związane z ich życiem. Zaczynają powstawać komentarze do systemu patriarchalnego wyrażone w postaci języka figuratywnego, który wykracza poza istniejący, zdominowany przez mężczyzn dyskurs literacki. W pisanych przez kobiety tekstach ich prywatne doświadczenia stają się publiczne. Autorki podejmują tematykę odnalezienia własnej tożsamości oraz zrozumienia siebie. Protestują przeciw dyskryminacji ze względu na płeć. Jest to literatura tworzona przez kobiety o kobietach i różni się zdecydowanie od prac, które powstawały przed Rewolucją Islamską. Dominujący dyskurs społeczny na gruncie współczesnej literatury irańskiej, obowiązujący za czasów panowania dynastii Pahlawich, nie doprowadził do powstania ruchu, który można byłoby nazwać feministycznym. Bardziej skupiał się na zaangażowaniu w realizację postanowień ideologii wspólnoty, która nie podejmowała tematów genderowych. Zatem powstanie Republiki Islamskiej można potraktować jako przełomowe wydarzenie w dziejach literatury irańskiej. Bowiem tematyka związana z płcią stała się przedmiotem dyskusji publicznej.
Olga Sewiłło
[1] Rewolucja Konstytucyjna, tzw. Enqalab-e Maszrute, była sprzeciwem wobec władzy Dynastii Kadżarów i próbą modernizacji państwa. Doprowadziła do wielu zmian, m.in. do powstania konstytucji, ustanowienia ordynacji wyborczej, powstania parlamentu, przeprowadzenia reformy szkolnictwa oraz uproszczenia języka literackiego. Za panowania Kadżarów Iran zderzył się z Europą w sferze społecznej, gospodarczej i kulturowej. Podejmowano próby reform, jako syntezy rozwiązań własnych i wzorców europejskich (ustawodawstwo, wojsko, idea nacjonalizmu i powstanie państwa narodowego). Lata kończące wiek XIX charakteryzowały się też coraz większą zależnością Iranu od państw Europy (pod względem finansowym, handlowym, i politycznym), a także podejmowaniem prób uwolnienia się od tej zależności.
[2] Dzięki polityce otwartych drzwi nastąpił drenaż mózgów – studenci wyjeżdżali na stypendia zagraniczne, uczyli się języków obcych, czytali prasę oraz literaturę innych krajów.
[3] H. Mir’abedini, The History of Female Storywriters, Iran Chamber, (http://www.iranchamber.com /literature/articles/history_female_storywriters.php, data dostępu: 09.05.2015 r.).
[5] Z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet ajatollah Xomeini wygłosił mowę, w której zażądał od kobiet obowiązkowego nakrycia głowy. Intelektualiści irańscy, w tym kobiety, sprzeciwili się odezwie. To doprowadziło do fali demonstracji, w których kobiety wyraziły protest wobec słów przywódcy. Ich marsz w stronę Uniwersytetu w Teheranie został rozgromiony przez władze. W efekcie doszło do zamieszek, które trwały kilka dni. Te wydarzenia doprowadziły do powstania pierwszego niezależnego ruchu kobiet w Iranie, na podstawie którego powstało Stowarzyszenie Kobiet Irańskich.
[6] Więcej na ten temat można znaleźć w książce: M. Honarbin-Holliday, Becoming Visible in Iran: Women in Contemporary Iranian Society, Tauris Academic Studies, London/New York, 2010.
[7] F. Molawi, Iranian Women Writers and their Narrative, Gozaar, August 2006, (http://www.gozaar.org/english/ articles-en/Iranian-Women-Writers-and-their-Narrative.html data dostępu: 09.05.2015 r.).
[8] F. Milani, Iranian Women’s Life Narratives, [w:] Journal of Women’s History, vol 25, no 2, Summer 2013, pp.130.
[9] Po Rewolucji większość tradycyjnych rodzin przestała się obawiać o utratę reputacji swoich córek w szkołach i na uniwersytetach, w których dokonano rozdziału ze względu na płeć. Dzięki nowemu prawu w kwestii ubioru, mniej zwesternizowane kobiety odważyły się wyjść z domów, a szkoła stała się dla dziewcząt nową przestrzenią uprawnionej socjalizacji oraz sposobem na zdobycie zatrudnienia, a później nierzadko także niezależności finansowej.
[10] P. Azarī, Mošaxasehā-je Zabān wa Rewājat-e Zanāne dar Dāstānhā-je Newīsandegān-e Zan, [w:] Ētelā’e-je re sāni wa kietābdārī. Ketāb-e bāh-e ādabījāt, Ārdibehešt, Ŝom. 61, 1391.
