W pospiesznej epoce globalizacji wszystkie regiony pogranicza wydają się zbyt skomplikowane i niebezpieczne. Media przyzwyczaiły nas do wizji świata jednolitego, przewidywalnego, mdłego. Tymczasem wystarczy tylko zainteresować się historiami prowincji, a wtedy cała wizja dziejów uładzonych i jednokierunkowych może lec w gruzach. W Europie Środkowej zawsze kipiało od rozmaitych etnosów, nacjonalizmów, języków i krwawych zaszłości. Dariusz Zalega w swojej książce opisuje takie miejsce i jego nigdy nieopowiedzianą historię ludową.
Przyczyny tej śląskiej afazji były różne, choć z pewnością matkowała im polityka wraz ze sprzecznymi interesami kilku państw. Najpierw o Śląsk rywalizowały Prusy, Austria i Rzeczpospolita. Po zakończeniu pierwszej wojny i zmianie geopolitycznego krajobrazu do gry weszły: Polska, Niemcy i Czechosłowacja. W tle wielkiej polityki całymi latami trwał bunt zwykłych Ślązaków. Ich wrogiem numer jeden był kapitalistyczny wyzysk ludzi i bogactw naturalnych, nasilający się na skutek żywiołowej industrializacji przełomu dziewiętnastego i dwudziestego wieku. Potem nadeszła era państw narodowych, która zmieniła Śląsk w kłębowisko sprzecznych interesów, idei i sympatii politycznych. Prowincje podzieliły granice państwowe, a sprzeczne sympatie narodowościowe skłóciły rodziny i robotników walczących niegdyś wspólnie o swoje prawa.
Dariusz Zalega brawurowo opisuje pierwsze trzy dekady dwudziestego wieku nie tylko przez pryzmat najbardziej popularnego w historiografii Górnego Śląska z jego strajkami, powstaniami, plebiscytem i rozdarciem między dwa nieprzyjazne sobie państwa. Jego bohaterowie wywodzą się także z o wiele słabiej znanego i rzadziej opisywanego Śląska Cieszyńskiego. Niezależnie od narodowości Ślązacy wszędzie przeżywali rozczarowania, biedę albo prześladowania. Zakończona wielka wojna nie rozwiązała żadnych problemów, a tylko spowodowała nowe: kryzys gospodarczy, napięcia narodowościowe, radykalizację robotników i ich rodzin. Ta ostatnia kwestia okazała się najbardziej brzemienna w skutkach i w efekcie przyczyniła się do rozpadu tego wieloetnicznego terytorium z historią sięgającą niemal początków rywalizujących o nie państw. Rozwój dwóch totalitaryzmów zachęcał lub zmuszał Ślązaków do opowiedzenia się za określoną opcją. Na obszarach polskiego i czeskiego Śląska, biednych i dręczonych kryzysem gospodarczym, najwięcej zwolenników zyskiwali komuniści. Wielu górników zmuszonych było z powodu bezrobocia migrować do Francji lub Belgii i w poszukiwaniu pracy przystępowało do partii komunistycznej. Tylko ona dawała im wyraźne oparcie w obcym kraju, zapewniała niewielką pomoc dla ludzi nieznających języka i lokalnych warunków.
Gdy wybuchła wojna domowa w Hiszpanii, to właśnie śląscy emigranci we Francji stanowili centrum rekrutacji Polaków do słynnych i kontrowersyjnych Brygad Międzynarodowych. Dariusz Zalega słusznie zwraca uwagę na niejednolitość poglądów bojowników i samych komunistów. Część należała do frakcji antystalinowskich trockistów lub antysowieckich anarchistów, którym nawet w Hiszpanii groziło śmiertelne niebezpieczeństwo ze strony NKWD.
Historia Ślązaków, walczących w wojnie domowej w Hiszpanii i broniących de facto kontynentu przed triumfalnym pochodem faszyzmu w latach trzydziestych, ukazuje mechanizm manipulacji faktami: spychania ich w niebyt lub instrumentalnego używania dla celów ideologicznych zarówno w epoce PRL, jak i dzisiaj. Hiszpańskich „Dąbrowszczaków” wynoszono na pomniki lub czyniono z nich bandytów w służbie stalinizmu. Dariusz Zalega swoją książką udowodnił, że prawda jest o wiele bardziej fascynująca, niejednoznaczna i w żadnej mierze niepasująca do obrazu świata zwolenników ubrązowionej wizji dziejów.
Ewa Glubińska
Tytuł: Śląsk zbuntowany
Autor: Dariusz Zalega
Wydawnictwo: Czarne
Liczba stron: 224
Rok wydania: 2019
