Po raz pierwszy chyba stoję przed tak trudnym zdaniem recenzenckim. Jak bowiem w niewielkiej liczbie znaków zmieścić wszystkie swoje wrażenia z lektury tak ważnej i jednocześnie przepastnej (ponad 1800 stron!) książki! Proszę mi wybaczyć więc czasem może zbyt ogólne uwagi– będzie to swego rodzaju wprowadzenie i zachęta do zapoznania się z niezwykle interesującymi tekstami zamieszczonymi w „100/XX. Antologia polskiego reportażu XX wieku”. Tytuł mówi sam za siebie – to setka reportaży opublikowanych na przestrzeni XX wieku, wybranych i skomentowanych przez Mariusza Szczygła.
Reportaż w Polsce ma się znakomicie. Dużą zasługę ma tutaj na pewno wydawnictwo Czarne, które wynajduje i wydaje perełki tego gatunku. Nic więc dziwnego, że i antologia ukazała się właśnie w tej oficynie. Jest to oczywiście dość subiektywny wybór – sam jej autor przyznaje się do tego we wstępie, ale wspomina, że ma w swym działaniu „współwinnych”, świetnych znawców i praktyków reportażu – którzy podrzucali różne teksty, podpowiadali, dyskutowali. Musimy więc zaufać ich wyborom – to na pewno najlepsza setka! Czytając te reportaże, jeden za drugim, przekonujemy się, że mają rację, że wszystkie zasługują na uwagę, wszystkie są wyjątkowe. Dodatkowym plusem jest umieszczenie swego rodzaju wprowadzenia do każdego z nich, który jest krótkim szkicem dotyczącym autora/autorki, genezy tekstu oraz sytuacji politycznej/historycznej/obyczajowej – istotnego elementu właściwego odczytania tekstu.
Materiał obejmuje 100 lat – rozpoczyna się reportażem dotyczącym strajku dzieci we Wrześni i prowadzi nas przez stuletnią historię Polski i jej mieszkańców oraz mieszkanek. Przewodnikami są osoby ze znanymi nazwiskami, ale i zupełnie dla nas anonimowi. Za każdym razem jesteśmy jednak zaskakiwani/zaskakiwane. Okazuje się bowiem, że autorzy/autorki często nudnych w szkole lektur potrafią wciągnąć nas w swój reportażowy świat. Nałkowska, Iłłakowiczówna, Korczak prezentują zupełnie inną stronę swojego pisarstwa. Czy ktoś spodziewałby się, że Parandowski czy Konopnicka są autorami reportażu? Jednak jeszcze ciekawsi w tym kontekście wydają się ci autorzy, którzy nigdy nie zajmowali się pisaniem. Okazuje się bowiem, że reportażystę czyni sytuacja, ten moment, scena czy wydarzenie, które nie pozwalają zamilknąć, przejść obojętnie, ale każą opisać to, opowiedzieć, uzmysłowić innym. Jednym z najbardziej wyrazistych na to przykładów jest przypadek żydowskiego listonosza z warszawskiego getta. Perec Opoczyński zapisywał po hebrajsku to, czego był świadkiem, utrwalał najstraszniejsze obrazy, a zapisane kartki chował w butelkach i zakopywał.
„100/XX …” to nie tylko fascynujące studium Polski na przestrzeni 100 lat zapisane w reportażach, ale także obraz świata widzianego oczami Polaków. Autorzy/autorki poruszają typowe dla tego gatunku tematy, takie jak: bieda, niesprawiedliwość, wojna. Przede wszystkim jednak wskazują między wierszami na to, co jest prawdziwym motorem działania każdego reportera – ciekawość innego. Może być to więc inny człowiek, inne życie, ale i inne miejsce.
Mariusz Szczygieł wykonał niezwykłą pracę. Dzięki zebraniu w dwóch tomach tylu ciekawych tekstów pozwolił nam zobaczyć trochę z innej strony historię Polski, ale i historię pojedynczych, bardzo konkretnych osób.
Anna Godzińska
Tytuł: „100/XX. Antologia polskiego reportażu XX wieku”, tom I-II
Wybór tekstów, układ i wstępy: Mariusz Szczygieł
Wydawnictwo: Czarne
Liczba stron: 1832
Premiera: 5 marca 2014
