Wywiad rzeka wymaga wiele pracy z obu stron. Pytająca/pytający musi dobrze znać osobę, z którą rozmawia, wiedzieć, o co zapytać, ale i co przemilczeć, gdzie postawić granice. Musi też umieć ryzykować – nie bać się niewygodnych tematów, musi drążyć tak umiejętnie, żeby nie obrazić, nie spłoszyć. Odpowiadający/odpowiadająca ma także trudne zadanie – sam/a sobie powinna odpowiedzieć sobie na pytanie o granicę prywatności. To trudne, bo im więcej nieznanych, często skandalizujących szczegółów, tym ciekawsza rozmowa. Nikt przecież nie będzie czytał tego, co już wszystkim jest wiadome. W przypadku tej książki rzecz jest o tyle trudniejsza, że wywiad z Małgorzatą Szpakowską przeprowadzają jej byłe doktorantki. Mistrzyni – uczennice to relacja, która może budzić niepokój o odwagę w zadawaniu pytań, o brak strachu przed przekraczaniem granic. A jednak się udało. Może dlatego, że sama naukowczyni każe swoim byłym studentkom być ostrymi i nie bać się?
Małgorzata Szpakowska to kulturoznawczymi, krytyczka literacka, historyczka literatury, autorka wielu książek – m.in. „O kulturze i znachorach”, „Chcieć i mieć. Samowiedza obyczajowa w Polsce czasu przemian”, „Wiadomości Literackie prawie dla wszystkich”. Jej biografia nie jest jednak jedynie biografią naukowczyni, bogatym spisem publikacji. Szpakowska bowiem ma także (a może przede wszystkim) życiorys polityczny – w 1970 roku została skazana na trzy lata więzienia w tzw. sprawie taterników.
„Szpakowska. Outsiderka” ukazuje bohaterkę w siedmiu rozmowach i – wiele mówiącym – epilogu. Naukowczyni mówi o wydarzeniach marca 1968 roku oraz późniejszych, równie znaczących dla Polski, w których uczestniczyła. Rozlicza się z tamtym czasem i ludźmi, ukazuje własną – daleką od martyrologicznej, męskiej – narrację. Często podkreśla, że nie ma pretensji ani żalu do tych, którzy stali po drugiej stronie, którzy ją skrzywdzili – dawne czyny zapomina, nie chce do nich wracać w kontekście obwiniania i rozliczania. Taki sposób patrzenia wstecz, a raczej zerkania tylko na moment, by po prostu przybliżyć jakąś opowieść, to rzadkość. W Polsce wciąż przecież dominuje dyskurs obwiniania, szukania winnych, obrzucania błotem – wszystko to w ramach rozliczenia z przeszłością, w ramach sprawiedliwości.
Przyznam jednak, że ta rozmowa często mnie denerwowała – budziła potrzebę dopytania Szpakowskiej. Jej postawa outsiderki widoczna jest nie tylko w ruchu – jak sama go nazywa – polityczno –towarzyskim („Nie byłam na urodzinach Kuronia 3 marca 1968), ale i w wywiadzie. Czytamy odpowiedzi, wydają się być przemyślane, szczere, ale często jednak odnosimy wrażenie, jakby Szpakowska stała gdzieś obok, jakby nie chciała do końca nas do siebie dopuścić. To wrażenie okazuje się jednak bardzo mylące w epilogu – bohaterka uświadamia sobie, jak wiele dowiedziała się na swój temat podczas tej rozmowy, jak dużo prywatności odsłoniła. To niezwykła herstory – biografia kobiety na tle współczesnej historii Polski.
Anna Godzińska
Tytuł: Szpakowska. Outsiderka.
Autorki: Małgorzata Szpakowska. Agata Chałupnik, Justyna Jaworska, Justyna Kowalska – Leder, Joanna Krakowska, Iwona Kurz
Wydawnictwo: Krytyka Polityczna
Premiera: 24 stycznia 2014
Liczba stron: 352
