Polski antropolog Tomasz Rakowski swą monografię poświęcił opisowi procesu wymiany przysług i praktyk współdziałania we współczesnej Mongolii. Analizie poddana została grupa Torgutów zaałtajskich, zamieszkująca teren pogranicza mongolsko-chińskiego. Autora interesował szczególnie proces formowania się społeczności torguckiej w warunkach politycznej i ekonomicznej transformacji Mongolii, a także wpływ pamięci kulturowej na postpasterskie społeczeństwo.
Mongolia, podobnie jak inne państwa postsocjalistyczne, po upadku ustroju socjalistycznego przeszła głębokie załamanie polityczne i ekonomiczne, które zaowocowało głęboką zmianą w pojmowaniu społeczeństwa i polityczności. Torguci wobec kryzysu gospodarki pasterskiej musieli wymyślić na nowo metody utrzymania ekonomicznej i społecznej spoistości całej grupy. Niemal oczywistym panaceum na kryzys okazał się handel z sąsiednimi Chinami i mały biznes. Mogli wykorzystać swoje stosunki z pobratymcami zamieszkującymi po chińskiej stronie granicy, a także naturalną u pasterzy mobilność, sztukę przemieszczania się i współdziałania w grupie. Praktyka oddawania przysług, wykorzystywania więzi krewniaczych czy koleżeńskich (w Mongolii szczególnie cenione są i podtrzymywane kontakty w ramach byłych klas szkolnych).
Dla Europejczyków są to podejrzane, niemal mafijne, powiązania, bardzo trudne do odróżnienia od zachodniego pojmowania nielegalności czy procesów korupcyjnych. Jednakże, jak udowadnia autor, postępowanie takie wśród Torgutów nie ma wiele wspólnego z działaniami nielegalnymi, skierowanymi przeciw istniejącemu porządkowi prawnemu czy etycznemu. Przeciwnie: jest to zjawisko uwarunkowane kulturowo i związane z mongolską kosmologią i wizją rzeczywistości jako hierarchicznych bytów tworzących pewien porządek. Państwo jest postrzegane przez ludy mongolskie jako źródło ożywczej energii i porządku. Działania oddolne, wzajemne wyświadczanie przysług i pielęgnowanie więzi grupowych, mieści się wewnątrz tak pojmowanego bytu państwowego i społeczności, nie zaś na zewnątrz nich. Kontakty międzyludzkie Torguci wykorzystują więc do załatwiania wszelkich spraw – od osobistych do biznesowych. Oczywiście, może to, jak zauważa Rakowski, powodować także negatywne skutki: szerzyć nepotyzm lub prowadzić do wymuszania działań dla własnej korzyści. Wszystkie jednak te zachowania, pomimo procesów transformacyjnych, są zakorzenione w torguckiej kulturze i tradycji, nie zostały zaś narzucone przez darczyńców pomocy rozwojowej. Często zresztą organizacje pomocowe postrzegają tradycyjne normy torguckie jako przeszkodę w społeczno-ekonomicznych przemianach.
Nieporozumienia między zachodnimi organizacjami pomocowymi a Mongołami spowodowane są także odmienną hierarchią wartości:
„Pieniądze nie są ważne, ważni są przyjaciele (…). Zawsze miałam wrażenie, że im więcej rozdajemy, tym więcej dostajemy w zamian, więc warto mieć komu dać i od kogo brać”, powiada jedna z respondentek. Trudno w tej wypowiedzi nie zauważyć bardzo delikatnego aspektu społecznych stosunków, który na Zachodzie niemal zaniknął. Ten właśnie przejaw wzajemnych interakcji: współdziałanie i harmonijna współpraca interesów pozwalają biznesmenom torguckim na grę inicjatyw i wymyślanie na nowo społeczeństwa powoli odchodzącego od tradycyjnych zajęć i nomadycznego stylu życia.
Ewa Glubińska
Tytuł: Przepływy, współdziałania, kręgi możliwego. Antropologia powodzenia.
Autor: Tomasz Rakowski
Wydawnictwo: obraz/słowo terytoria
Rok wydania: 2019
