XX wiek przez wielu obserwatorów nazywany jest „wiekiem ideologii”. Dzieje się tak ponieważ walczący o władzę, jak również ci chcący tę władzę utrzymać, potrzebowali określonej legitymacji. Mówiąc prościej, celem władzy nie mogło być sama władza – za jej działaniami musiał stać jakiś program lub pomysł, z którym można było się identyfikować. Nawet ruchy tak mocno skoncentrowane na charyzmatycznych jednostkach jak faszyzm i narodowy socjalizm potrzebowały teorii, inaczej nie były w stanie porwać tłumów. Może poza stalinizmem, gdzie eliminacja jednostek – rozumianych jako przeciwnicy polityczni Stalina, ale też skazywani na głód chłopi czy wysyłani na wojnę żołnierze – była bardzo przypadkowa, a sam program ideologiczny sprowadzał się do należytego funkcjonowania biurokratycznej maszyny. Co ciekawe, Stalin sam musiał osadzać swoje działania w ideologii, nie ważne jak wątpliwa była.
Obydwie wojny światowe zaszczepiły w obywatelach potrzebę pewności władzy. Chodziło o to, żeby była zachowana ciągłość, ponieważ ciągłość dawała pewność. Gwarantem trwania była jednak nie demokracja, lecz monarchia. Monarchia pozwalała z resztą jednostkom na sporą autonomię – były wolne do tego stopnia, że mogły nawet nie wiedzieć, że są częścią jakiegoś państwa. Demokracja natomiast nakładała obowiązki, z działaniem zaś szła odpowiedzialność. Monarchię i demokrację dawało się skutecznie połączyć, ale podobnie było też z monarchią i faszyzmem. Monarcha gwarantował bezpieczeństwo, a jego obecność dawała przyzwolenie na różnorakie eksperymenty ideologiczne, ponieważ dawała złudzenie trwania władzy. Europa była zafascynowana dyktaturą, ale jednocześnie uważała, że musi być demokratyczna. To bardziej odpowiadało temu jak Europejczycy nie tylko chcieli być postrzegani, ale bardziej jak postrzegali samych siebie.
Książka niemieckiego historyka i politologa to fascynujące studium XX-wiecznych idei i ideologów. Poczynając od Karola Marksa, który unosił się nad europejską ideologią wraz z widmem komunizmu, poprzez Maxa Webera, Guya Deborda czy Herberta Marcuse’a, autor przedstawia różne postacie tak integralne dla rozwoju idei demokratycznych. Odsłaniając warianty i konsekwencje wcielenia w życie kolejnych pomysłów, Müller pokazuje co przyczyniło się do obecnego stanu ideologii. Najbardziej przerażające jest jak mało nauczyliśmy się przez te sto lat. Jeszcze przed pierwszą wojną światową młodzi ludzie wierzyli, że świat „będzie stawał się jeszcze bardziej wolny i kosmopolityczny” (s. 18). W to samo część z nas wierzyła kilkanaście lat temu…
Łukasz Muniowski
Tytuł: Przeciw demokracji. Idee polityczne XX wieku w Europie
Autor: Jan-Werner Müller
Przekład: Jakub Majmurek
Liczba stron: 334
Wydawca: Wydawnictwo Krytyki Politycznej
