Jak opisać można Syberię, jej niezmierzoną przestrzeń i białą pustkę? Tereny, na których egzystowały liczne ludy i plemiona, zapuszczali się zdobywcy, niezliczeni łowcy przygód, eksploratorzy, banici i zesłańcy? Takie miejsca można potraktować jako wielki palimpsest, gdzie splatają się języki, ślady pozostawione przez człowieka, pamięć i historia. Tak też czyni Michał Książek w „Jakucku”, próbując opisać jedno z najbardziej niezwykłych miejsc na Ziemi, jakim jest Jakucja, jej narody, miejsca i wreszcie przedziwny językowy galimatias, powstały przez wieki koegzystencji Jakutów i Rosjan. Książek za swego przewodnika obiera język, przyznając mu naczelną rolę w swojej opowieści. To właśnie ów wokabularz wiedzie nas przez wieki historii, krwawych wojen, unikalnej kultury narodu Jakutów (którzy samych siebie określają jako Sacha, co oznacza człowieka) aż po czasy współczesne.
Dla większości polskich czytelników nazwa Jakuck kojarzy się z bliżej nieokreśloną częścią mikrokosmosu, jaki tworzy syberyjskie terytorium. Autor jednak przypomina, że to miejsce związane jest także z naszą historią od czasów, gdy w XVII wieku kilku śmiałków podbijało je dla cara, poprzez generacje polskich zesłańców, spośród których dwóch: Wacław Sieroszewski i Edward Piekarski – należy do najwybitniejszych badaczy kultury i języka Jakutów, aż po czasy najnowsze. Wtedy tytułowy Jakuck stał się bramą piekieł wiodącą do Kołymy – najstraszliwszej części Archipelagu Gułag. Język Jakutów, od stuleci przywykły do zachowywania w sobie wydarzeń przeszłości, przechował grozę epoki stalinowskiej, nazywając drogę budowaną przez łagierników „drogą na kościach”.
Razem z autorem wędrujemy w głąb dziejów na południe Syberii, skąd przybyli Jakuci, śledzimy to, co zachowało się z ich prastarej, unikalnej kultury i obyczajów, obserwujemy podbój tych ziem przez syberyjskich konkwistadorów – kozaków zdobywających te ziemie w imieniu cara. Zetknięcie się prawosławnej kultury rosyjskiej oraz Jakutów z ich panteonem bóstw, duchów i kosmogonią wytworzyło specyficzny kulturowy synkretyzm. Widać go nie tylko w warstwie językowej, ale także religijnej, architektonicznej, a nawet baśniowej. Baśnie Jakutów, Ewenów i Ewenków zawierają motywy zaczerpnięte ze starych rosyjskich legend i ludowych bajek. Źródła wspominają, że wielu osiadłych w Jakucku Rosjan posługiwało się specyficzną mieszaniną rosyjskiego i jakuckiego. Dopiero po upadku ZSRR nastąpił renesans dawnej przedrosyjskiej i niemal zapomnianej tradycji jakuckiej. W czasach komunizmu wytępiono szamanizm, a wraz z nim wyrugowano najważniejszą część jakuckiej pamięci. W efekcie pojawiły się stworzone naprędce rytuały i magiczne rekwizyty, które mają odzwierciedlać dawne zwyczaje, ale bardziej są wariacją na ich temat.
„Jakuck” to również opowieść drogi. Autor wiedzie nas nie tylko przez czas i przestrzeń, ale także ożywia ludzi, którzy związani byli z Jakucją i jej stolicą. Są wśród nich Kozacy, pewien krwawy wojewoda, który podobnymi sposobami jak Hiszpanie podbijał Jakutów i brutalnymi metodami zmuszał ich do posłuszeństwa, skorumpowani carscy gubernatorzy i skrupulatni rewizorzy, pojawia się tajemnicza sekta skopców, polscy zesłańcy, bogaci kupcy, oszuści, traperzy, szamani, jakuccy bolszewicy. Przemierzamy Jakucję śladami Sieroszewskiego i jego towarzyszy. Pojawia się także kapitalna galeria współczesnych postaci, Jakutów i Rosjan, ludzi z Kaukazu i Uzbeków wraz z opisem skomplikowanych stosunków łączących, ale częściej dzielących poszczególne grupy. Każda z tych postaci i jej historii to materiał co najmniej na opowieść łotrzykowską, a może nawet scenariusz filmu przygodowego.
Warstwa po warstwie palimpsest odsłania zadziwiającą mnogość ludzi, wydarzeń i miejsc. Pustka okazuje się jedynie zasłoną, która ukrywa magię Północy.
Autor: Michał Książek
Tytuł: Jakuck. Słownik miejsca
Wydawnictwo: Czarne
Ilość stron: 248
