Indie to prawdopodobnie jeden z najbardziej skomplikowanych krajów świata. Jego złożoność i niejednoznaczność przybysze często określają mianem „mozaiki”. Powracająca moda na indyjskość i powierzchowna fascynacja Zachodu tamtejszą duchowością kryją często niezrozumienie, a często i lęk przed tym wielowyznaniowym i multietnicznym olbrzymem. Spotkanie z Indiami to peregrynacja przez długą, niemal bezczasową historię. Gdzieś w jej czeluściach kryją się odpowiedzi na wszystkie pytania o kształt współczesności subkontynentu i problemy jego mieszkańców. Na wędrówkę po tym skomplikowanym mikrokosmosie zabiera nas V.S. Naipaul za pośrednictwem swojej książki „Indie. Miliony zbuntowanych”. Napisana przed niemal ćwierćwieczem była kolejną próbą pisarza zmierzenia się z tematem cywilizacji indyjskiej, narodu i wspólnoty, historii i wykorzenienia.
Naipaul odbywa swą podróż w kierunku odwrotnym do tego, jaki kiedyś wybrali jego przodkowie. W XIX wieku rodzina pisarza opuściła Indie, aby podjąć pracę na brytyjskich plantacjach w Trynidadzie. Wszyscy jej członkowie przynależeli do warny braminów – kapłanów strzegących duchowej spuścizny Indii. Przebywanie w miejscu świata tak oddalonym od ojczyzny, przyniosło jednak poczucie wykorzenienia, wyobcowania, braku oparcia. Tradycja stała się zbiorem rytualnych gestów i obrzędów, a Indie bardziej ideą, niźli rzeczywistością. Kiedy więc Naipaul przybywa do kraju, jego wyobrażenia zostają skonfrontowane z dramatyczną rzeczywistością.
Indie w czterdzieści lat po zrzuceniu brytyjskiego okazały się krajem bolesnych podziałów społecznych przejawiających się w wybuchach przemocy, politycznych mordach, terroryzmie. Tocząca się rewolucja społeczna pozbawiła pozycji dawne uprzywilejowane kasty, jak choćby właśnie warna braminów. Nowo powstała polityczna elita okazała się jednak równie skorumpowana i zła. Muzułmanie i sikhowie żyli w stałym poczuciu krzywdy i zagrożenia, a hinduska większość niewiele miała im do zaoferowania. Kształtująca się indyjska świadomość narodowa, poczucie przynależności do wspólnego państwa to zjawiska zbyt świeżej daty, aby okrzepły i nabrały ostatecznej formy. Naipaul ukazuje Indie w trakcie przemian, procesu modernizacji w momencie, gdy stare formy życia i tradycje zostają porzucone lub krańcowo zmodyfikowane. Jak zawsze w takich sytuacjach spowodowało to utratę pozycji społecznej i pauperyzację wielu grup, upadek wielu dotąd kwitnących centrów miejskich, dramatyczne przemiany na wsi. Indyjskie społeczeństwo odpowiadało na to buntem, licznymi rewoltami, a nawet próbami przeniesienia i zainstalowania w kraju maoistowskiej partyzantki.
Te przemiany społeczne zmieniły również rolę kobiet. Z jednej strony otworzyły się dla nich kształcenia i kariery zawodowej, z drugiej ich społeczna pozycja niewiele się zmieniła. Kobiety, jak i przedtem podlegały władzy męża i jego rodziny, teraz jednak dodatkowo często musiały zarabiać na utrzymanie. Indie w relacji Naipaula pełne są takich paradoksów.
Jak opisać przestrzeń pełną tak bolesnych napięć i konfliktów? Naipaul postanawia uczynić to za pośrednictwem niemal reportażowej narracji. Podróżuje przez najbardziej zapalne regiony Indii, a ich historię i teraźniejszość relacjonują nam jego rozmówcy. Pochodzą z wielu kast, są wyznawcami różnych religii, nie wszyscy są też Hindusami. Spotykamy wśród nich potomków indyjskich radżów, czynnych polityków i rewolucjonistów o nieprawdopodobnie barwnych życiorysach.
W gruncie rzeczy panorama Indii nakreślona przez Naipaula to obraz postkolonialnego kraju, który uparcie szuka swojej drogi do nowoczesności, zachowując jednak w pełni swoją istotę. Chyba razem z pisarzem żywimy nadzieję, że im się uda.
Ewa Glubińska
Autor: V.S. Naipaul
Tytuł: Indie. Miliony zbuntowanych
Przełożyły: Agnieszka Nowakowska i Maryna Ochab
Wydawnictwo: Czarne
Premiera: 23 października 2013
Ilość stron: 600
