Książka Agaty Maksimowskiej to narracja o specyficznym i unikalnym unikatowym eksperymencie narodowościowym, podjętym pod koniec lat dwudziestych XX wieku w porewolucyjnym Związku Radzieckim. Sowieckie władze za jedną z najważniejszych kwestii politycznych uznały rozwiązanie problemów etnicznych. Celem była transformacja poszczególnych grup etnicznych i narodów w jednolite społeczeństwo socjalistyczne, co pociągnęło za sobą także dezintegrację tradycyjnych form życia społecznego i religijnego. W przypadku rosyjskich Żydów sparaliżowanie działalności tradycyjnych instytucji religijnych, szkolnictwa i małomiasteczkowych form życia (sztetłów) wywołało masową migrację do miast. Duża część społeczności żydowskiej nie posiadała potrzebnych w porewolucyjnej Rosji zawodów i stabilnych źródeł utrzymania. Te problemy spowodowały opracowanie przez władze radzieckie paru koncepcji osadnictwa żydowskiego, które miały przekształcić naród żydowski we wspólnotę o charakterze rolniczo-przemysłowym. Pierwsze próby podjęto na początku lat dwudziestych, tworząc kolonie rolnicze na Krymie. Był to jednak eksperyment obejmujący niewielką, najbardziej aktywną politycznie część społeczności żydowskiej. W tej sytuacji powstał pomysł stworzenia żydowskiego obwodu autonomicznego na Dalekim Wschodzie. Miało to zagwarantować Żydom nie tylko możliwość zyskania zawodów rolniczych i czynne uczestniczenie w budowie Związku Radzieckiego, ale także ukształtowanie nowej tożsamości etnicznej tej grupy. W drugiej kolejności proces ten miał spowodować zarzucenie tradycyjnych form życia społeczności żydowskiej, a zwłaszcza kultywowania wszelkich form życia religijnego.
W rzeczywistości jednak, wraz z narastaniem stalinowskiego terroru, coraz silniej naciskano na unifikację kulturową i językową i wywołano przez to swoisty renesans kolonializmu kulturowego. Zamierała kultura języka jidisz, wielu żydowskich intelektualistów i artystów, związanych z Birobidżanem, padło ofiarą stalinowskich czystek. Birobidżańskie eksperyment okazał się instrumentem imperialnej polityki i iluzorycznym bytem, mającym fałszywie udowadniać równościową politykę narodowościową.
Birobidżańscy Żydzi, prześladowani w okresie stalinowskim i po nim, zaczęli skrzętnie ukrywać swą tożsamość. W państwie radzieckim stereotypy etniczne i antysemityzm okazały się równie żywe, jak w Rosji carskiej. Po kilku dziesięcioleciach tradycyjna kultura żydowska obumarła, podobnie jak w europejskiej części Rosji, dotkniętej Holocaustem i antyżydowską polityką Stalina.
Dzisiejsza kultura Birobidżanu jest specyficzną fuzją dawnej kultury jidisz i kultury języka hebrajskiego. Wiele osób jednak zarzuca brak autentyczności i „cepeliadę” popularnym formom promocji kultury żydowskiej. Ponadto odradzające się po komunizmie życie żydowskie zahamował ostateczny upadek ZSRR i fala wyjazdów rosyjskich Żydów do Izraela. Obszar ten, podobnie jak inne tereny rosyjskiego Dalekiego Wschodu, boryka się dzisiaj z zupełnie innymi problemami. Najważniejszymi z nich są wyludnianie się tych terenów i ekspansja Chin. Eksperyment birobidżański poniósł polityczną klęskę, podobnie jak cała polityka etniczna epoki ZSRR.
Tytuł: Birobidżan. Ziemia, na której mieliśmy być szczęśliwi
Autorka: Agata Maksimowska
Wydawnictwo: Czarne
Rok wydania: 2019
