Wiek dwudziesty, poza dwiema wojnami, totalitaryzmami i niesłychanym w ludzkich dziejach skokiem technicznym, przyniósł ze sobą także zjawisko wykorzenienia. Co interesujące, niemal w równym stopniu dotyczyło ono ludzi, jak i ich niematerialnego dziedzictwa: tradycji, idei, intelektualnych prądów. Stało się tak z różnych przyczyn, z których najważniejsze były totalitaryzmy, wojny, wymuszone ucieczki i migracje oraz ogromne przemiany społeczne i polityczne.
„Psychoanaliza w cieniu wojny i Zagłady”, zbiór tekstów pokonferencyjnych, dotyczy jednej z dziedzin, która w Polsce została zapomniana na dziesięciolecia. Początkowo ruch psychoanalityczny w Polsce, jeszcze w okresie przed pierwszą wojną światową, rozwijał się bardzo dynamicznie. Wśród pionierów i pionierek tego nurtu znajdziemy osoby studiujące medycynę oraz rozwijającą się psychologię na uniwersytetach niemieckich, francuskich i szwajcarskich.
Wśród drugiego pokolenia psychoanalityków, wykształconych często przez samego Zygmunta Freuda, znajdowała się duża grupa osób pochodzących z Polski. W ich kręgu z kolei dominują polscy Żydzi, zafascynowani tym kierunkiem i jego perspektywami naukowymi oraz terapeutycznymi. Jednak cały prężnie rozwijający się kierunek wespół z wielością nurtów, tradycji kulturowych i językowych przestał istnieć w związku z wybuchem II wojny światowej i wymordowaniem polskich Żydów. To oni byli głównymi odbiorcami i propagatorami psychoanalizy w Polsce. Jak się wydaje po lekturze zamieszczonych w tomie tekstów, Polacy, Niemcy czy Ukraińcy byli znacznie mniej zainteresowani tym kierunkiem terapeutycznym. Przyczyny tkwiły nie tylko w strukturze ekonomicznej i społecznej, ale zapewne także wynikały z wyraźnej dominacji klasycznej psychiatrii wraz z modelem leczenia zamkniętego. Miało to swoje tragiczne skutki w postaci masowego mordowania przez SS chorych psychicznie, czemu poświęcony jest jeden z tekstów zamieszczonych w omawianym tomie.
Polską psychoanalizę zabiły wspólnie historia i polityka. Polscy psychoanalitycy padli ofiarą Zagłady lub wyemigrowali w czasie wojny i po niej. Komunistyczne władze nie były zainteresowane niczym innym jak tylko monopolem tradycyjnej psychiatrii klinicznej. Siłą rzeczy więc autorzy referatów zamienili się w tropicieli śladów biografii psychiatrów, psychoanalityków i ich pacjentów. Nie sposób jednak nie zauważyć, że wielkim nieobecnym wśród bohaterów jest Gustaw Bychowski, autor nie tylko najważniejszych tekstów w dziejach polskiej psychoanalizy, ale i psychiatra kontynuujący swoją karierę po wojnie w USA, gdzie jego dorobek również jest niezwykle ceniony.
Drugą, nie mniej ważną, grupę tekstów stanowią referaty poświęcone refleksji nad traumą Zagłady wśród Żydów i Polaków, a także unikatowemu programowi terapii byłych więźniów obozów koncentracyjnych oraz drugiego pokolenia ofiar Holocaustu, prowadzonemu w ośrodku krakowskim przez grupę psychiatrów pod kierownictwem Antoniego Kępińskiego. Ten wyjątkowy w swoich założeniach i teorii program stanowił pierwszą po wojnie próbę klinicznego przepracowania traumy wojennej, doświadczonej na niespotykaną skalę przez społeczeństwa Europy Środkowej.
Można uznać, że zaprezentowane teksty zarysowują interdyscyplinarne pola badawcze, których opracowanie mogłoby zapewne dać w efekcie zarys historii ruchu psychoanalitycznego w Polsce i jego oddziaływania na kształt powojennej europejskiej i amerykańskiej teorii i praktyki klinicznej.
Ewa Glubińska
Tytuł: Psychoanaliza w cieniu wojny i Zagłady
Redakcja: Ewa Kobylińska-Dehe
Seria: Dzieje psychoanalizy w Polsce pod redakcją Pawła Dybla
Wydawnictwo: Universitas
Rok wydania: 2020
