W Polsce Patrick Ness jest znany przede wszystkim jako autor „Siedmiu minut po północy”. „Na ostrzu noża” to pierwszy tom cyklu „Ruchomy chaos”. To książka, którą na pierwszy rzut oka śmiało można by zaliczyć do popularnych dystopijnych powieści młodzieżowych, a jednak znacznie się od nich różniąca.
Głównym bohaterem i zarazem narratorem „Na ostrzu noża” jest Todd. To jedyny chłopiec w Prentisstown, osadzie zamieszkanej wyłącznie przez mężczyzn. Za miesiąc skończy trzynaście lat i stanie się pełnoprawnym członkiem społeczności – takie są zasady Nowego Świata, a właściwie miejscowości, gdzie mieszka Todd, bo żadnych innych ludzi i osad chłopiec nie zna. W Prentisstown nie ma kobiet, wszystkie zginęły w czasie wojny z miejscową formą życia – Szpaklami. Rdzenni mieszkańcy planety rozpylili zarazek Szumu, który zabił kobiety, a myśli mężczyzn i wszelkich innych stworzeń przestały być sprawą osobistą. Teraz słyszą je wszyscy i ten nieustanny zgiełk, kakofonia przemykających przez głowę myśli, to właśnie Szum, który bez przerwy otacza Todda i wszystkich innych mężczyzn.
Jednak tuż przed wejściem w dorosłość życie Todda wywraca się do góry nogami. Najpierw nasz bohater spotyka dziewczynę, Violę, a potem musi opuścić osadę, jedyne miejsce, jakie znał. Ścigany przez mężczyzn wyrusza w długą i trudną wędrówkę, w której będzie musiał zmierzyć się z prawdą o Prentisstown i Nowym Świecie.
Pierwsze, co zwraca uwagę w powieści Nessa, to nietypowy styl narracji. Jest pierwszoosobowa, ale przede wszystkim niezwykle emocjonalna, momentami przypominająca strumień świadomości. Do tego zmienia ona rytm, pulsuje, rwie się, zwłaszcza gdy chłopiec boi się albo ucieka. Todd nie jest też bohaterem typowym dla YA. Nie ma żadnych niezwykłych mocy (a przynajmniej nic na to nie wskazuje) ani nie wiedzie go przeznaczenie. Jest nieufnym i zagubionym chłopcem, który przemierza nieprzyjazny dla niego świat.
Wizja nowej planety, którą zaproponował Ness, robi spore wrażenie. Nie z powodu jej plastyczności czy drobiazgowości. Źródłem wiedzy czytelnika o planecie jest bowiem Todd, który sam nie rozumie wielu rzeczy. Bardzo ciekawą koncepcją jest Szum. Słyszenie myśli innych osób to umiejętność, która nieraz pojawia się w literaturze fantastycznej, ale Szum to jednak coś innego. Przynależy do Nowego Świata, jest elementem budującym obcość i kształtującym odmienne warunki życia. Nigdy nie ustaje, osacza, trzeba zawsze pamiętać o tym, by ukrywać pewne myśli.
A to są tylko słowa, głosy, co gadają, jęczą, śpiewają i płaczą. Są też obrazki, co się nagle pojawiają w myślach, nieważne, jak bardzo ich nie chcesz, obrazki wspomnień i fantazji, i sekretów, i planów, i kłamstw, kłamstw, kłamstw. Bo w Szumie można kłamać, nawet kiedy wszyscy wiedzą, co myślisz; możesz zagrzebać rzeczy pod innymi rzeczami, możesz je schować na widoku, po prostu nie myślisz o nich jasno albo przekonujesz sam siebie, że prawdziwa jest odwrotność tego, co chowasz, a wtedy kto rozróżni, co w powodzi jest prawdziwą wodą, a co cię nie zamoczy? (s. 31)
Jak łatwo się domyślić, życie z Szumem nie jest łatwe. Dotyczy on nie tylko mężczyzn, ale także zwierząt przywiezionych z Ziemi. Pies Todda, Manczi, także potrafi przekazać swoje myśli, choć są one bardzo ubogie.
Na planecie żyją również obcy, Szpakle, których mężczyźni obwiniają za rozpylenie Szumu. Nieszczęsne niedobitki tego gatunku kryją się z dala od ludzkich siedzib. Historia odkrycia prawdy o Szumie, Szpaklach i ludziach z Nowej Ziemi to oś, wokół której zbudowana jest fabuła książki. Jednak na odpowiedzi trzeba będzie poczekać dość długo.
„Na ostrzu noża” to kolejna pesymistyczna wizja przyszłości ludzkości, która próbując uciec przed piekłem, jakie stworzyła sobie na Ziemi, zaraża nienawiścią, wojną i przemocą kolejne planety. Obserwując wydarzenia z punktu widzenia Todda, niestety, nie dowiemy się zbyt wiele o motywacjach tych złych – bo chłopiec nie zna ich myśli. Są po prostu wrogami, przed którymi musi uciekać, bo inaczej zginie. Jednak wędrówka po Nowym Świecie w towarzystwie dziewczyny (choć rozwój ich relacji jest dość przewidywalny, autor pisze ją z wyczuciem i zachowaniem psychologicznego prawdopodobieństwa) uczy go bardzo wiele. Przede wszystkim tego, że życie nie zawsze jest proste i czasami nie ma jednego słusznego wyboru. Ludzie łatwo ulegają większości i pozwalają, by zło triumfowało.
Wojna to potwór – mówi tak jakby do siebie. – Wojna to diabeł. Wybucha i pożera, a sama rośnie i rośnie, i rośnie. – Patrzy teraz na mnie. – A ludzie, którzy wcześniej byli normalni, też zamieniają się w potwory (s. 402).
„Na ostrzu noża” Patricka Nessa to dystopijna powieść dla młodzieży, opowiadająca o dojrzewaniu pary głównych bohaterów – Todda i Violi – w na pozór pięknym, ale jednak skażonym przez przybycie ludzi i ich czyny Nowym Świecie. Choć książka została napisana z myślą o młodszych czytelnikach i to oni mogą najłatwiej utożsamić się z głównymi bohaterami, to jednak ciekawa wizja świata i uniwersalne przemyślenia dotyczące ludzkiej natury, zła i wojny sprawiają, że i starsi nie będą się przy niej nudzić.
Barbara Augustyn
Autor: Patrick Ness
Tytuł: „Na ostrzu noża”
Tytuł oryginalny: „The Knife of Never Letting Go”
Cykl: „Ruchomy chaos”
Tłumaczenie: Agnieszka Hałas
Wydawnictwo: Zysk i S-ka
Liczba stron: 487
Data wydania: 2020
