Niegdyś uważano niemal powszechnie, że konwersacja jest sztuką. Przyczyniło się to do powstania wielu jej odmian i stylów. Najstarszym zachowanym przykładem dyskusji na niełatwe tematy są platońskie „Dialogi”. Józef Czapski, wspominając po latach swoje spotkanie z wielką rosyjską poetką Anną Achmatową, nie zapomniał stylu ich rozmowy. Była to, zaginiona wraz z nastaniem sowieckiego komunizmu i hekatombą rosyjskiej inteligencji, petersburska sztuka konwersacji, charakterystyczna dla elit artystycznych i intelektualnych dawnej rosyjskiej stolicy.
Z nadejściem rewolucji cyfrowej i upowszechnieniem się komunikatorów, krótkich wiadomości tekstowych i maili, dyskusje prywatne i publiczne – toczone na forach otwartych i zamkniętych, w przestrzeni wirtualnej i publicznej – zaczęły cechować się coraz większym stopniem manipulacji, brutalizacji, publicznego piętnowania politycznych i ideologicznych przeciwników. Autorzy książki, filozof Peter Boghossian i naukowiec James Lindsay, twierdzą natomiast, że bez względu na to, jak kontrowersyjny jest temat dyskusji, możliwe jest prowadzenie kulturalnego i pełnego szacunku dla wszystkich stron dialogu. Warunki do tego nie zawsze są łatwe. Wszyscy jesteśmy zakładnikami naszych przekonań epistemologicznych i ofiarami błędów konwersacyjnych. Wyzwaniem jest uwolnienie się od przekonania o wyższości własnych racji i gotowość do nawiązania porozumienia z adwersarzami. Konieczna jest przy tym także chęć nauczenia się czegoś od rozmówcy oraz rezygnacja z prób pokonania go lub nawet wymuszenia rozmowy.
Choć obaj autorzy deklarują, że ich przewodnik jest neutralny światopoglądowo i ma na celu wyłącznie racje praktyczne, przy lekturze sprawa wydaje się bardziej skomplikowana. W książce znajduje się wiele odniesień do społecznego aktywizmu i kwestii kryzysu wolnego słowa w debacie publicznej. Intencją tej książki nie jest jednakże doradzanie nikomu w „wygrywaniu” argumentów, przynajmniej nie w wąskim sensie. Autorzy wykazują godną pochwały pasję prawdziwie otwartego zadawania pytań i piętnują wojownicze tyrady, które każdą, nawet najbardziej niewinną rozmowę, potrafią przekształcić w pole walki. Starają się także przekonać czytelników, że zawsze można zakładać dobre intencje rozmówcy, wierzyć w jej/jego dobrą wolę oraz wysłuchać tego, co ma do powiedzenia.
Trudno jednak nie zauważyć mankamentów książki. Wiele z zawartych w niej porad, szczególnie z zakresu interwencji (kształtowania czyichś przekonań) i modelowania ociera się niebezpiecznie o manipulację lub wpływanie na rozmówcę w ten sposób, aby zmienił swoje poglądy. To pokazuje, jak wiele ograniczeń posiada także prezentowana przez autorów postawa. Deprecjonowanie skrajnie odmiennych przekonań i zaganianie odstępców do owczarni wielokrotnie piętnował w swoich książkach inny filozof, Karl Feyerabend, krytykując takie sposoby kształtowania przestrzeni intelektualnej, aby odpowiadała określonej (liberalnej, marksistowskiej, konserwatywnej etc.) ideologii.
Niezależnie od jej wad jest to ważna i potrzebna książka. W dzisiejszym pogrążającym się w chaosie świecie nie istniałoby nic bardziej złowieszczego, niż gdybyśmy przestali ze sobą rozmawiać, a różnice zdań stałyby się nie do pogodzenia.
Ewa Glubińska
Autorzy: James Lindsay, Peter Boghossian
Tytuł: Co robić, gdy rozmowa staje się niemożliwa. Bardzo praktyczny poradnik
Przełożyły: Maria Zawadzka-Strączek, Hanna Bartoszewicz
Wydawnictwo: Promienistych
Rok wydania: 2022
