„Zespół Stalina. Niebezpieczne lata radzieckiej polityki” autorstwa Sheili Fitzpatrick jest książka poświęconą grupie najbliższych i długoletnich współpracowników Józefa Stalina. Fitzpatrick jest historyczką społeczną należącą do grupy historyków rewizjonistycznych, reinterpretujących historię Związku Radzieckiego i dystansujących się od jej politycznych aspektów. Swoją analizę autorka opiera na metaforach wewnętrznego kręgu i polityki dworskiej, odrzucając stosowanie modeli systemowych (w tym przypadku: modelu państwa totalitarnego).
Genezy powstania owego „wewnętrznego kręgu” Stalina autorka upatruje nie tylko w zamiłowaniu samego dyktatora do zarządzania i działania poprzez grupy nieformalne, ale także w lojalności jej członków do przywódcy oraz do siebie. Dodatkową, być może ważniejszą przyczyną jej powstania, była także walka o władzę wewnątrz partii po śmierci Lenina. Skład zespołu zmieniał się, a najgłośniejsi (i, dodajmy, osławionymi w krajach satelickich Europy Środkowej) jego członkowie to Wiaczesław Mołotow i Ławrientij Beria.
Pomimo dystansowania się od historii politycznej autorka śledzi losy grupy, której część stała się ofiarami wielkiej czystki rozpoczętej przez Stalina w drugiej połowie lat trzydziestych. Opisuje ich wzajemne sympatie, antypatie, strategie rządzenia i chronienia się przed represjami, życie rodzinne, a nawet romanse i afery. Wyłania się z tego niezwykle ciekawy obraz mechanizmów sprawowania władzy w państwie totalitarnym (choć Fitpatrick unika tego sformułowania i pisze raczej o dyktaturze), modernizacji gospodarczej i społecznej, przezwyciężania kryzysów.
Najbardziej ciekawa część książki obejmuje lata choroby i śmierci Stalina oraz liberalizacji odwilży, jaka dokonała się w ciągu zaledwie kilkunastu miesięcy. Zespół stanął wtedy przed koniecznością nie tylko sprawnego przejęcia władzy, lecz także rozliczenia się z dziedzictwem wielkiego terroru. Cała grupa zjednoczyła się się w obarczeniu winą Ławrientija Berii, uchodzącego w powszechnej opinii (zakwestionowanej przez autorkę) za głównego wykonawcę polityki wielkich czystek. Egzekucja osoby postrzeganej jako największy zausznik i powiernik Stalina otworzyła drogę do władzy jednemu z członków grupy, Nikicie Chruszczowowi. W tym ujęciu można więc przyjąć, że rządy (lub wpływy polityczne) „zespołu Stalina” trwały niemal przez trzy dekady, do 1964 roku.
Z punktu widzenia polskiego czytelnika książka Fitzpatrick może wydawać się próbą wybielenia grupy najbliższych współpracowników Stalina. „Nigdy nie uzyskamy ostatecznej odpowiedzi na pytanie, co miała na celu wielka czystka. Z pewną dozą pewności można powiedzieć tyle, że jeżeli stała za nią jakaś konkretna polityczna intencja, to była to intencja Stalina. Członkowie zespołu wzięli udział w czystce, Mołotow co najmniej z przekonaniem, ale jako wykonawcy (i potencjalne ofiary), a nie inicjatorzy. Byli przerażeni, tak jak reszta radzieckich elit politycznych. Ale, podobnie jak w przypadku kolektywizacji, do pewnego stopnia także podziwiali odwagę przywódcy”. Jednakże należy stwierdzić, że taka perspektywa oferuje wgląd w funkcjonowanie elit politycznych państwa totalitarnego. Ich specyfiką była bowiem absolutna zależność od państwa i aparatu państwowego oraz podwójna rola: realizatorów i ofiar polityki represji.
Autorka: Sheila Fitzpatrick
Tytuł: „Zespół Stalina. Niebezpieczne lata radzieckiej polityki„
Przełożyła: Karolina Iwaszkiewicz
Wydawnictwo: Czarne
Premiera: 12 kwietnia 2017
Rok wydania: 2017
