Holokaust poddał w wątpliwość wszystkie wartości, które wydawały się niewzruszonymi filarami śródziemnomorskiej cywilizacji. Słowa wydawały się tracić znaczenie, literatura sens. Zwątpienie w istotę dotychczasowej cywilizacji, poszukiwanie odpowiedniego języka i źródeł nowej wiary – to zagadnienia, które odbiły się szerokim echem w literaturze po 1945 roku.
„Chasydzkie opowieści z czasów Holokaustu” to książka o tragicznym losie narodu skazanego przez Hitlera na zagładę. Prezentuje wyjątkowy punkt widzenia – o doświadczeniach wojennych opowiadają osoby związane z chasydyzmem, żydowskim ruchem religijnego odrodzenia.
Opowieści chasydzkie śmiało można nazwać odrębnym gatunkiem literackim. Są silnie powiązane z tradycją żydowską. Dużą rolę odgrywa w nich postać cadyka, duchowego przewodnika i mędrca, u którego chasydzi szukają porady w chwilach duchowej rozterki.
Autorka książki, Yaffa Eliach, jest profesorem historii i literatury na Wydziale Nauk Judaistycznych w Brooklyn College w Nowym Jorku. Specjalizuje się w takich dziedzinach jak chasydyzm, badanie Holokaustu, historia Wschodniej Europy. To właśnie podczas pracy w Brooklyn College gromadziła materiały do swojej książki. Najważniejszym źródłem były wywiady przeprowadzane przez samą autorkę lub jej studentów z chasydami, którzy ocaleli z Holokaustu. Każda opowieść opatrzona jest informacją, kto przeprowadzał wywiad. Autorka spróbowała też zweryfikować (o ile było to możliwe) każdą z opowiedzianych w książce historii, a następnie nadać im odpowiedni kształt literacki, starając się przy tym zachować indywidualizację języka rozmówców.
Książka podzielona jest na cztery części – „Przodkowie i wiara”, „Przyjaźń”, „Tylko duch”, „U bram rzeczywistości”. W części pierwszej, mimo brutalnej wojennej rzeczywistości wiara i nadzieja jeszcze nie umarły. Nadal mają siłę, która może uratować życie. Takie przesłanie widoczne jest już w pierwszej opowieści – „Uniesieni ponad dołem”, gdy rabbi Izrael Spira i jego przyjaciel dokonują rzeczy niemożliwej – przeskakują wielki dół. Kto nie zdołał tego zrobić, znalazł w nim śmierć. Rabbi podołał zadaniu dzięki wierze we wsparcie przodków, jego przyjaciel zawierzył słowom chasydzkiego mędrca.
Takich niezwykłych opowieści w pierwszym rozdziale jest więcej. Przedmioty przekazywane z pokolenia na pokolenie mają moc ocalenia życia. Przodkowie pojawiają się w proroczych snach, niosąc ratunek swymi radami. Zabójcza kula grzęźnie w Biblii. Więź z tradycją, przodkami, poczucie przynależności do rodziny powoduje, że mimo wojny ludzie wciąż żyją w ustalonym od wieków rytmie.
Jednak rzeczywistość coraz mocniej daje o sobie znać. Drugi rozdział to świat obozów koncentracyjnych, nowych „rodzin”, przyjaźni, szczególnie mocnych, bo zawiązujących się w nieludzkich warunkach. Solidarność pozwala przeżyć i mieć nadzieję na lepsze jutro. Ten bowiem kto ratuje jedno życie, ratuje cały świat. W drugim rozdziale nie brakuje takich historii – kobieta ratuje obce jej dziecko przed zagładą, nieznajomy sprytnym kłamstwem zdołał ocalić naiwnego chłopca przed komandem niebios.
Opowieści z trzeciego rozdziału nie są już tak optymistyczne, choć wciąż skupiają się na sile ducha, która pozwala zachować spokój idącym na śmierć i proszącym o spełnienie ostatniego życzenia – modlitwy czy rytualnej kąpieli. Wycieńczeni więźniowie, zawieszeni między życiem a śmiercią, siłę do przetrwania bądź godnej śmierci czerpali nieraz ze wspomnień, udzielonych im błogosławieństw, a nawet białej linii na niebie.
Ostatni rozdział chasydzkich opowieści skupia się na ocalałych z czasu apokalipsy spełnionej i ich powojennych losach. Jedni odeszli od wiary i żydowskiej tradycji, inni wręcz przeciwnie – to właśnie z przekazywanych z pokolenia na pokolenie wartości czerpali siłę do życia.
Opowieści ze zbioru nader często zawierają w sobie myśl przewodnią, mądrość zazwyczaj wypowiedzianą przez chasydzkiego rabbiego. To nadaje im wymiar uniwersalny i zbliża do kategorii mitu. Rytm czasu w książce wyznaczany jest nie tyle przez konkretne daty, co przez przypadające w tym okresie święta takie jak Rosz Haszana, Jom Kippur czy Hanuka, a także związane z nimi rytuały. Przeżywanie tych świąt pozwala na przejście w inny wymiar czasu – z linearnego na kolisty, typowy dla mitu.
„Chasydzkie opowieści z czasów Holokaustu” powstały na bazie prawdziwych historii (w miarę możliwości zweryfikowanych przez autorkę) oraz chasydzkiej tradycji literackiej. Tragiczne wydarzenia Holokaustu, ujęte w wymiarze mitycznym, stawiają przed czytelnikiem uniwersalne pytania o dobro i zło, naturę i moralność człowieka. Są także (a może przede wszystkim) symbolicznym miejscem pamięci ofiar apokalipsy spełnionej.
Barbara Augustyn
Autor: Yaffa Eliach
Tytuł: „Chasydzkie opowieści z czasów Holokaustu”
Przełożył: Mirosław Wójcik
Wydawnictwo: Nomos
Liczba stron: 303
Data wydania: 2014
