Bardziej żyjemy naszymi pragnieniami niż naszymi czynami. (Thomas More)
Henryk VIII – znany niegdyś jako pobożny katolik, miłośnik sztuki, zręczny wojownik i romantyczny poeta. Angielski monarcha określany mianem nadziei oświecenia, a przy tym gospodarz jednego z najznamienitszych europejskich dworów, na którym gościły wszelkie gwiazdy średniowiecza, między innymi: Holbein, Wyatt, More oraz Machiavelli. Można by rzec – człowiek obdarzony licznymi cnotami. Ale z drugiej strony sześć małżeństw, zerwanie z kościołem, liczone w tysiącach egzekucje „zdrajców”. Kim więc był Henryk VIII Tudor, tyranem przeklętym przez Watykan czy utalentowanym księciem o złamanym duchu?
Paradoksalnie najpotężniejszy król Anglii nie urodził się, by rządzić. Był drugim synem Henryka VII, zwanego przez wielu uzurpatorem. Wychowany w otoczeniu kobiet miał wieść spokojne życie, z dala od walk politycznych i dworskich spisków. Mimo to jego rządy zasłynęły jako najbardziej krwawe w angielskiej historii.
Konia! Konia! Królestwo za konia! (William Shakespeare)
Legitymacja władzy Tudorów do dziś wywołuje sporne dyskusje. Po trzech dekadach walk o koronę domów białej i czerwonej róży, po latach wygnania do Anglii przybył nieznany pretendent o nikłych prawach do tronu – Henryk Tudor. A mimo to, i za sprawą knowań swojej matki, Małgorzaty Beaufort, udało mu się zebrać armię na tyle liczną, by pokonać pod Bosworth Ryszarda III Yorka, ironicznie nazwanego przez Bidwella diabelskim pomiotem.
Tak rozpoczęła się epoka Tudorów, która, z racji małżeństwa Henryka VII z dynastii Lancasterów z Elżbietą York, miała przynieść kres trawiącej kraj wojnie domowej. A pierworodny Artur, książę Walii – po mieczu czerwona, po kądzieli zaś biała róża – miał być symbolem zjednoczenia zwaśnionych rodów. Artur zmarł, nim zdążył zasiąść na tronie, wówczas oczy całej Europy z nadzieją zwróciły się w kierunku pozostającego wciąż pod pieczą matki rudowłosego Harry’ego.
Henryk VIII przyszedł na świat 28.06.1491 r. w pałacu Greenwich jako trzecie dziecko swych królewskich rodziców. Naukę rozpoczął w wieku czterech lat, kiedy to matka postanowiła nauczyć go pisać, ale jego pierwszym oficjalnym nauczycielem został poeta John Skelton. W ciągu kolejnych lat edukacją przyszłego króla zajmowało się wielu modnych w owych czasach nauczycieli, jak Bernard Andre, John Holt czy wybitny humanista Erazm z Rotterdamu. Nauki te nie pozostały bez echa, wkrótce Henryk miał zostać pierwszym od ponad trzystu lat angielskim władcą znającym biegle łacinę. I jedno jest pewne, gdyby nie te umiejętności, jego henrycjańska reformacja zapewne nie przybrałaby takiego rozmachu. Czy w ogóle by do niej doszło?
Nie będziesz pożądał żony bliźniego swego (Dekalog, Stary Testament)
Nim Henryk postanowił zerwać z Rzymem, poznał Katarzynę – córkę Izabeli i Ferdynanda, „Królów Katolickich”. 12 listopada 1501 r. nastąpiło pierwsze spotkanie dwojga ludzi, którzy mieli na zawsze odmienić historię. Tego dnia młodziutki Harry eskortował hiszpańską infantkę w drodze do Londynu, gdzie dwa dni później poślubiła następcę tronu – Artura. W dniu zaślubin Henryk towarzyszył bratowej na każdym kroku, rozstał się z nią dopiero u progu komnaty małżeńskiej. Jako dziesięcioletni chłopiec zapewne nie zdawał sobie sprawy z tego, iż wydarzenia tamtej nocy w przyszłości będą dla niego kwestią priorytetową.
Artur umarł, a Katarzyna na wiele lat pozostała księżną wdową. Dopiero po śmierci króla i wstąpieniu na tron Henryk, pragnący wywiązania się z dawnej umowy z Ferdynandem Aragońskim, poślubił wdowę po swoim bracie.
W początkach panowania Henryk miał mądrych doradców, a wśród nich Thomasa More’a i Richarda Foxa. Rządy drugiego monarchy z dynastii Tudorów zdawały się zapowiadać nadejście długo wyczekiwanego oświecenia. Z inicjatywy Henryka VIII powstało wiele budowli: King’s College, Christ Church, Pałace Hampton Court i Nonsuch. Król dotował Oxford, a także inwestował we flotę. Był rozrzutny, nie wahał się trwonić majątku, który z taką pieczołowitością zgromadził jego ojciec. Wydawał kosztowne bale i uczty. Nie szczędził na sztukę, zatem na jego dwór z całej Europy ściągali wybitni muzycy, malarze i poeci. Król sam też tworzył; pisał wiersze i komponował piosenki – najbardziej znana to „Greensleeves”.
Wbrew utartemu stereotypowi młody Henryk VIII cieszył się wigorem i dobrą muskulaturą. A przy tym znakomicie władał mieczem, uwielbiał potyczki w szrankach, grywał w tenisa, a także polował. Ale przede wszystkim był oddanym katolikiem, o czym świadczy jego najsłynniejsze dzieło – „Assertio Septem Sacramentorum”, które doczekało się około dwudziestu wydań w całej Europie. Za traktat teologiczny, potępiający reformacyjne nawoływania Marcina Lutra, angielski monarcha otrzymał od papieża tytuł „Fidei Defensor” (Obrońca Wiary). Co zatem sprawiło, że tak wierny katolik postanowił odwrócić się od wyznawanych wartości?
Henryk, jak każdy władca, potrzebował następcy. Męskiego potomka, któremu mógłby w chwili śmierci przekazać królestwo. I choć Katarzyna usilnie próbowała wywiązać się ze swojego obowiązku, dała mężowi jedynie trójkę książąt, którzy zmarli, nim zdążyli wyrosnąć z powijaków, i jedną, wydawałoby się nic nieznaczącą, księżniczkę Marię.
W szesnastowiecznej Anglii wizja kobiety zasiadającej na tronie nie była nawet brana pod uwagę. A gdy Król stracił nadzieję na to, iż Katarzyna jest w stanie wydać na świat kolejnego potomka, postanowił znaleźć inny sposób na spłodzenie syna. Jednak dziedzic z nieprawego łoża nie był tym, czego władca pragnął, zwłaszcza iż nieślubny Henryk FitzRoy budził zastrzeżenia możnych. W Anglii wciąż było wielu pretendentów, potomków Plantagenetów czy Yorków, i choć ich roszczenia zdawały się uśpione poprzez hojne nadania majątków, jakimi szafował Henryk, wszem i wobec wiadomo było, że mają oni większe prawo do korony od królewskiego bękarta. Czy zatem niemożność wypełnienia monarszego obowiązku, jakim jest spłodzenie dziedzica, było wystarczającym powodem do reformacji i usprawiedliwiło serie krwawych małżeństw?
Ten, kto ma władzę, nie musi nikogo za nic przepraszać. (Machiavelli)
Jedno jest pewne, Henryk uwierzył w to, że jest władcą absolutnym, a osobą, która podsunęła mu tę myśl, była Anna Boleyn. To ona pokazała królowi tak zwane zakazane księgi, a jej młodość i uroda przekonały monarchę o słuszności postępowania. Najpierw Henryk rzucił papieżowi wyzwanie, uważając, że brak syna jest karą za poślubienie żony swojego brata. Ale Katarzyna Aragońska niezmiennie podtrzymywała zeznanie sprzed lat, twierdząc, że z małżeństwa z Arturem wyszła tak jak z łona matki – niepokalana. Papież odmówił królowi rozwodu, toteż Henryk ustanowił własny kościół, a siebie ogłosił jego głową. Następnie unieważnił swoje małżeństwo, zyskując w ten sposób wolność i ekskomunikę.
Anna Boleyn dała mu kolejną nic nieznaczącą wówczas córkę – Elżbietę. A potem została oskarżona o paranie się czarami i kazirodztwo. Ścięto ją na dziedzińcu Tower, gdy Henryk planował już następne małżeństwo. Jego kolejną wybranką została Jane Seymour, która dała monarsze upragnionego syna Edwarda i zmarła zaraz po porodzie. Wówczas Henryk, za namową Cromwella, postanowił zawrzeć sojusz z małym protestanckim księstwem – Kliwią. To był ten jedyny raz, kiedy ożenił się wbrew sobie i własnym namiętnościom. Poślubił księżniczkę Annę, ale chwilę potem wystąpił o rozwód, twierdząc, iż nie jest wstanie skonsumować małżeństwa z tak odpychającą kobietą. Anna Kliwijska przełknęła tę zniewagę i wykazała się mądrością, godząc się na pozostanie „królewską siostrą”, i choć straciła twarz, to jednak zachowała głowę. Kolejną, piątą już, żoną Henryka została kuzynka Anny Boleyn, Katarzyna Howard, która, co prawda, nie dała królowi niechcianej córki, ale skończyła podobnie jak krewniaczka. Została ścięta za zdradę stanu – romans z przybocznym króla. Ostatnia żona Henryka, Katarzyna Parr, przeżyła, ale tylko dlatego, iż on sam zmarł pierwszy. Przeciwko znacznie starszej od swoich poprzedniczek Katarzynie toczyło się tajne postępowanie.
Nie ulega wątpliwości, Henryk uwielbiał dramatyzować, prowadził nieustające śledztwa i fabrykował dowody. A pogłębiająca się z biegiem lat obsesja na punkcie zdrady ugruntowała jego wizerunek jako niestabilnego emocjonalnie tyrana. Zmarł, pozostawiając na tronie wychuchanego syna, ale paradoksalnie to dwie z pozoru nic nieznaczące córki zostały zapamiętane przez historię.
Dziś Henryk VIII Angielski jest nie tylko reliktem średniowiecza, to już postać popkulturowa, ubóstwiana przez beletrystów, producentów telewizyjnych i filmowych, którzy wciąż na nowo ożywiają mit ekscentrycznego króla, jego krwawych małżeństw i niepokornych dzieci. Ale dla niektórych, w tym dla mnie, Henryk VIII Tudor pozostaje wrażliwym księciem, którego talent zniweczyło przekleństwo władzy i zbyt wielu oczekiwań.
Kamila Błeszyńska
