Kiedy ostatnim razem spotkaliśmy się w mitologicznej przegródce zapowiedziałam, że tym razem będziemy wędrować krętymi ścieżkami mitologii, stworzonej przez Williama Blake’a. W ramach krótkiego przypomnienia dodam tylko, że Blake dzielił człowieka na cztery sfery tzw. Zoa: Tharmas (ciało, zmysły), Urizen (rozum, racjonalne myślenie), Luvah (miłość, emocje) oraz Urthonę (twórcza wyobraźnia).
(Urizen przedstawiony jako stary, oślepiony mężczyzna z długą brodą, pisze księgi z prawem)
Męskie Zoa miały natomiast swoje żeńskie odpowiedniki zwane Emanacjami, które wskutek upadku człowieka oddzieliły się od Zoa, zyskując indywidualne byty i tym samym wywołując jeszcze większy chaos w ludzkiej duszy. Jakby tego było mało, cztery męskie elementy rozpoczęły walkę o człowieka, wzajemnie się wyniszczając. Blake nadał im konkretne osobowości, nasączone symbolami, które odzwierciedlały ich pierwotne funkcje, a także kierujące nimi ambicje.
Najważniejszą postacią w panteonie Blake’a bez wątpienia jest główny czarny charakter, często nazywamy przez niego antykreatorem albo wielkim gnostykiem – surowy, bezwzględny Urizen, któremu przeciwstawia się Urthona, inaczej zwany Losem. Może jesteście zdziwieni, że postanowiłam najpierw napisać o negatywnym bohaterze, więc spieszę z wyjaśnieniem, że jest to spowodowane tym, iż w swoich tekstach Blake poświęcił mu mnóstwo miejsca, czym chciał okazać zdecydowany sprzeciw wobec filozofii Oświecenia. Racjonalne zachowanie Urizena, jego całkowity brak emocji i metodyczne dążenie do osiągnięcia celu czynią go doskonałym odzwierciedleniem epoki, w której żył Blake i z której ideałami nigdy się nie zgadzał. Jego imię pochodzi od połączenia dwóch angielskich słów: „Your Reason” albo od starogreckiego słowa „ograniczać”.
Księga z Mosiądzu
Urizen jest często utożsamiany z okrutnym Bogiem Izrealitów – Jahwe; to on nadaje prawa i wymyśla krępujące ludzi obyczaje, równocześnie wymagając ich bezwzględnego egzekwowania. To skojarzenie spowodowało, że został sportretowany jako stary, oślepiony mężczyzna z długą, białą brodą. W rękach trzyma narzędzia architekta, mające pomóc mu przy budowie stabilnego uniwersum albo rybacką sieć, która symbolizuje pajęczynę zależności zawartych w systemach kulturowych i społecznych. Urizen został powołany do życia jako pierwszy Zoa i dlatego uważa siebie za świętego i najważniejszą część ludzkiej duszy.
Przypisuje mu się autorstwo tzw. Księgi z Mosiądzu. Zawarł w niej spis grzechów oraz prawa regulujące społeczne relacje tak, aby wyeliminować z nich to, co jego zdaniem najbardziej zasługiwało na potępienie, czyli nadmierny indywidualizm, prowadzący do poszukiwania wolności, a co za tym idzie do chaosu. Podstawą porządku jest bowiem jednorodność oraz postępowanie według ściśle określonych norm. Księga z Mosiądzu trafia w ręce Newtona, a wcześniej w ręce Mojżesza. Interpretatorzy odnajdują w niej podobieństwo do Dziesięciu Przykazań, które Mojżesz otrzymał na Górze Synaj od Jahwe. O całym tym procesie dowiadujemy się z poematu „Księga Urizena”:
Laws of peace, of love, of unity;
Of pity, compassion, forgiveness.
Let each chuse one habitation:
His ancient infinite mansion:
One command, one joy, one desire,
One curse, one weight, one measure
One King, one God, one Law.
Aroganckie zachowanie Urizena nie spodobało się jednak pozostałym Odwiecznym i dla utrzymania równowagi we wszechświecie zaczęli spiskować przeciwko prawom ustanowionym w Księdze z Mosiądzu. Wkrótce świat czterech Zoa spłynął krwią, szarpany przez niekończące się wojny pomiędzy Odwiecznymi. Charakter Urizena najlepiej ujawnia się w jego relacjach z przypisaną mu Emanacją Ahanią, buntowniczym synem Fuzonem i jego najzagorzalszym wrogiem – ognistym demonem Orciem.
Urizen, Ahania i Fuzon
Żeńska Emanacja Urizena Ahania to niesamowicie piękna kobieta, symbolizująca cielesne pożądanie i zmysłową miłość. Jak dowiadujemy się z poematu Blake’a „Księga Ahanii” była wierną żoną Urizena, zakochaną w nim do szaleństwa do momentu, w którym gnostyk odrzucił jej miłość i świeżą urodę, skazując ją na wieczne potępienie i błąkanie się po uniwersum. W jego mniemaniu jej cielesna natura była grzeszna i miała także jego doprowadzić do upadku. Ahania pojawia się potem jako samotna kobieta w czerni, dogłębnie zraniona i nieszczęśliwa.
(Urizen odrzuca Ahanię)
Rozpacza po stracie męża, ale także przeraża ją bezlitosna walka Urizena z ich synem – Fuzonem, który po wygnaniu matki wypowiada wojnę ojcu i jego prawu.
Niestety młodzieniec nie ma szans w starciu z doświadczonym, przebiegłym strategiem. Jego wojsko zostaje zniszczone, a on sam zamordowany w pojedynku z własnym ojcem. W „Księdze Ahanii” po raz pierwszy przewija się również symbol druidyczny – Drzewo Tajemnic. Po zwycięskiej walce Urizen przybija do niego ciało Fuzona. Ma ono na zawsze przypominać, co czeka buntowników, którzy odważą się podnieść rękę na Urizena i jego święte prawa z Księgi z Mosiądzu. Jest także dowodem na to, że szalony gnostyk nie zawaha się poświęcić niczego i nikogo w obronie moralnego porządku i opartego na nim społeczeństwa. Nawet własnej żony i syna.
Co ciekawe w „Księdze Ahanii” Blake słowami Fuzona porównuje swojego bohatera do demona, nadając mu jednoznacznie negatywne cechy:
Shall we worship this Demon of Smoke,”
This abstract non-entity
This cloudy God seated on Waters
Now seen, now obscur’d; King of sorrow?
Urizen i Orc – wieczne koło życia
Bunt Fuzona nie pozostał jednak bez echa w zoańskim uniwersum i niedługo po nim Urizen zyskał kolejnego przeciwnika, tym razem znacznie bardziej doświadczonego i zdeterminowanego. Oto łagodny i posłuszny Luvah za namową swojej Emanacji Vali opuścił pałac Odwiecznych i dopuścił się zdrady, która zamieniła go w ognistego demona. Tak Luvah przeistoczył się w Orca, w zamyśle Blake’a będącego przede wszystkim symbolem francuskiej rewolucji. Orc miał doprowadzić do upadku Urizena, zerwać skostniałe układy i przynieść wolność wszystkim narodom.
I rzeczywiście na początku walki z Urizenem odnosił spektakularne sukcesy. Młodość, bunt i nienasycone dążenie do wolności sprawdziły się jednak tylko przez krótki czas. Kiedy Orc osiągnął swój cel i strącił Urizena z tronu, stopniowo zaczął przejmować jego cechy, poglądy, podejście do rzeczywistości i sposoby sprawowania władzy. Starzał się każdego dnia aż w końcu stał się samym Urizenem, wskrzeszając dawny porządek. Trwało to tak długo, aż znowu pojawił się kolejny Orc, który wystąpił przeciwko ustanowionym zasadom, a koło życia po raz kolejny zjadło swój ogon.
Urizen – podsumowanie
Blake zupełnie odmiennie definiował zło, które w jego mitologii objawiało się pod postacią porządku, konformizmu i przebrzmiałych zasad. Kurczowe trzymanie się narzuconych reguł prowadziło do zniewolenia, skostnienia społecznego układu i niesprawiedliwości, akceptowanych w imię wyższej idei, zwykle służącej tylko tym uprzywilejowanym. Urizen jest inteligentny, przebiegły, do bólu pragmatyczny i dzięki temu zwycięski prawie w każdej potyczce. Jednocześnie rozum, któremu ślepo służy nie pozwala mu widzieć więcej, wychodzić poza utarte schematy i szukać nieszablonowych rozwiązań. Jego obsesja ustanowienia porządku prowadzi do chaosu i upadku. Blake wierzył, że bezpieczeństwo, uzyskane dzięki takiemu porządkowi niekoniecznie musi być bezpieczne… Jak się jednak przekonacie w kolejnym artykule o ognistym demonie Orcu, nie był też absolutnym zwolennikiem rewolucji i bezproduktywnego buntu.
Magdalena Pioruńska
3 komentarze