Świat według Jakutów

Z racji miejsca urodzenia wszyscy jesteśmy dziećmi cywilizacji śródziemnomorskiej, na którą składają się trzy główne filary: tradycja hebrajska, chrześcijańska i pogańska. W tej ostatniej dużą rolę odgrywa mitologia grecka i rzymska. Postacie, watki, a nawet związki frazeologiczne z niej zaczerpnięte towarzyszą nam na co dzień i trochę jakby spowszedniały. Ale istnieją też inne mitologie. Ludów o których sposobie życia i wierzeniach mało wiemy. Jakuci nie posiadają własnego państwa, zamieszkują na terenie rosyjskiej Syberii. Oni również stworzyli własną wizję świata i panteon bóstw. Poznając ich wizję rzeczywistości, można się zadumać, jak wiele łączy zrodzonych pod pogodnym niebem Grecji nieśmiertelnych z bogami mroźnych i nieprzyjaznych terytoriów Syberii.

Axis mundi w mitologii Jakutów wyznacza święty modrzew Aar Łuuk Mas. Łączy on trzy sfery świata – niebiańską, ziemską i podziemną. Jego korzenie sięgają piekła, a wierzchołek nieba. W najbardziej rozpowszechnionej wersji drzewo składa się z dziewięciu części: ośmiu gałęzi i pnia. Z jego wierzchołka spływa ilge, boski nektar, który ma wielką moc leczniczą, potrafi nawet ożywić zmarłych bohaterów. Jako oś wszechświata drzewo jest „podporą” uniwersum opartego na prostych binarnych opozycjach: góra – dół, dobro – zło, niebo – piekło.

Stwórcą drzewa jest prawdopodobnie Urüng Tojon. To on nakazał jednej ze swoich córek Mangan Mangchałyyn, by zamieszkała w Aar Łuuk Mas. W ten sposób stała się opiekunką ziemi i wszystkich żyjących istot.

Podział wszechświata na trzy sfery to wynik wojny stoczonej między trzema bogami i ich plemionami. Uczestniczyli w niej Urüng Aar Tojon, Ułuu Tojon i Arsan Duołaj. Krwawa i niszczycielska walka zakończyła się podziałem – świat górny zajęły plemiona Urüng Aar Tojona i Ułuu Tojona, środkowy – trzydzieści pięć ludzkich plemion (w tym Jakuci), a dolny Arsan Duołaj i jego plemię.

Najważniejszym bogiem jest Urüng Ajyy Tojon (Mlecznobiały Pan Stwórca), nazywany także Urüng Aar Tojonem (aar – patriarcha). To stwórca świata, ale wyrzekł się już aktywnego działania na rzecz wykreowanego przez siebie dzieła. Przewodzi istotom nadprzyrodzonym zwanym ajyy – przychylnym człowiekowi. W wierzeniach jakuckich jest silnie powiązany ze słońcem, które uważa się za blask jego oblicza.

Znaczącą rolę w mitologii jakuckiej odgrywa także Ułuu Tojon (Wielki albo Groźny Pan). Jest to postać niejednoznaczna, łącząca w sobie zarówno cechy pozytywne jak i negatywne. Niektórzy uważają go za jednego ze złych duchów abaasy, inni zaliczają do dobrych bóstw ajyy. Dużą popularnością cieszy się teza, że jest on czymś pośrednim, pół – ajyy i pół – abaasy. Niekiedy uważa się go za starszego brata Urüng Aar Tojona. W parze reprezentują dualistyczny sposób widzenia świata, który tworzy zarówno dobro, jak i zło. Ułuu Tojon jest patronem szamanów. To on nauczył ich sztuki leczniczej. Podarował też śmiertelnym ogień.
Niekiedy imię Ułuu Tojona przybiera formę Ułuu Suorun Tojon (suorun – kruk albo niezłomny). Chara Suorun (Czarny Kruk) oznacza albo samego Ułuu Tojona, albo jego syna. Jakkolwiek by nie było, kruk jest posłańcem tego boga. To właśnie on przyniósł ludziom ogień.
W niektórych wersjach Urüng Aar Tojon i Ułuu Tojon stworzyli razem świat (podobna dualistyczna koncepcja występuje chociażby w mitologii słowiańskiej) i od nich pochodzą wszyscy inni nieśmiertelni. Jakuci postrzegali bogów jako istoty podobne do siebie. Byli jak ludzie, zakładali rodziny, posiadali wady i zalety. Mieli też swoje słabostki i nie potrafili oprzeć się pokusie. Pojawiali się na ziemi i wdawali w romanse ze zwykłymi kobietami.

Urüng Aar Tojon i jego żona Adżynga Syer doczekali się licznego potomstwa – dziewięciu synów i ośmiu córek, którym stwórca wyznaczył różne zadania. Najstarszy syn, Czyngys Chaan to bóg przeznaczenia dla istot zamieszkujących środkowy i dolny świat. Drugi syn, Dżösögöj Ajyy czuwa nad niebiańskimi i ziemskimi końmi. Jego siedziba znajduje się na granicy ziemi i nieba. Trzeci syn, Kytaj Bachsy to kowal świadczący usługi dla przybyszów z wszystkich trzech światów. Mieszka on na granicy świata środkowego i dolnego.

 Seerkeen Sesen widzi i słyszy wszystko. Nieraz swoimi radami wspomaga bohaterów walczących ze złem. Mieszka obok bramy do dolnego świata, w dziupli zwalonego przez burzę drzewa.

Usun Dżurantajyy to pan losów, który przechowuje księgi o przeznaczeniu bogów, ludzi, a nawet zwierząt. Mieszka w niebie. Kolejni dwaj synowie stwórcy trafili na ziemię. To duch opiekuńczy ognia Aan Uchchan oraz duch opiekuńczy ciemnego lasu Baaj Baryyłaach (Baaj Bajanaj). Ten ostatni był wyobrażany jako żywotny starzec o ryżym lub czarnym zaroście, ubrany w czarny kożuch ze skóry rena i dosiadający renifera. Posiada pewne cechy boga opiekuńczego danej miejscowości. Zapewnia też powodzenie na łowach (baaj – bogaty).

Zastanawiający jest los Tojona Kułuta (Pana Niewolnika), który narodził się jako wcześniak z nieśmiertelnym duchem. Ojciec zakuł go i uwięził w obracającej się żelaznej skrzyni zawieszonej między niebem i ziemią. By nie uciekł, zabezpieczono ją dodatkowo kutymi drzwiami i zamkami.

Najmłodszy syn Tüöne Mogoł (Wielka Wróżba, Nadzieja) z siostrą Kus Changył trafił na ziemię z zadaniem spłodzenia wielu dzieci oraz rozbudowania stad czworonogów, zwierząt skrzydlatych i futerkowych.
Córka Ajyysyt to bogini płodności, odpowiedzialna za tworzenie dusz. Od stwórcy otrzymała strzałę z piórem (by stworzyć duszę chłopca), nożyce (dla dziewczynki) i piłeczkę z sierści (dla dusz bydlęcych). Oprócz tego Ajyysyt opiekowała się bydłem rogatym.
O Mangan Mangchałyyn mieszkającej w świętym drzewie Aar Łuuk Mas wspominałam wyżej. Na ziemię trafiła także z woli stwórcy Dżyerdile Bachsyyła, opiekująca się domem i Niaadży Dżangcha, sprawująca pieczę nad chlewami.

Jakuci zwracali się o pomoc i opiekę także do bóstw nie pochodzących z rodziny stwórcy. Do takich należał bóg wojny Iłbis i bogini opatrzności Iejechsit. Była ona pośredniczką między ziemią a niebiosami. Przyjmowała ludzkie prośby do bogów i powiadamiała ludzi o decyzji nieśmiertelnych. Dużą popularnością cieszył się także kult Ynachsyt Chotun (Pani Krowiarki), niekiedy utożsamianej z Ajyysyt.

Jak to często w mitologii bywa, antropomorficzne bóstwa Jakutów wiele mówią o nich samych. Ten artykuł nie wyczerpuje tematu. O świecie na opak, krainie abaasy i demonach będzie mowa w innym tekście.

Barbara Augustyn