Joseph Campbell, nazwisko znane szerokiemu gronu – humanistom, ludziom kultury w ogóle, ale przede wszystkim scenarzystom, pisarzom i innym twórcom. Krótko – kim jest Campbell i dlaczego wielkim badaczem był? I dlaczego Hollywood zakochał się w nim od pierwszego wejrzenia i kocha do tej pory?
Znamy go między innymi jako amerykańskiego antropologa, religioznawcę i pisarza, ale sławę przyniosły mu badania nad mitami. Campbell w swojej głośnej książce Bohater o tysiącu twarzy opracował teorię monomitu, mówiącą o tym, że wszystkie mity mają podobną strukturę bez względu na czas i miejsca powstania. Coś tam nam świta w głowie, że już wcześniej, bo w latach dwudziestych XX wieku Władimir Propp opracował podobną teorię na podstawie bajek magicznych. To dlaczego to Propp nie trafił na piedestał? Z prostego powodu – Propp był Ruskiem, a Campbell Amerykaninem. Żarty, Propp po prostu miał tę teorię trochę bardziej poplątaną niż Campbell i przede wszystkim, zrezygnował w swoich badaniach z figury bohatera, określając go jako bierny element podporządkowany fabule. Wielka strata. Campbell z kolei uważał, że to właśnie w postaciach odnaleźć możemy uniwersalne prawdy o poznaniu, swoim miejscu we wszechświecie, życiu etc. Wiadomo wszak, że w procesie odbioru tekstu identyfikujemy się z postacią, a nie fabułą.
Wnioskiem amerykańskiego antropologia jest to, że bohaterowie mitów muszą przejść konkretne etapy wędrówki, które układają się w jeden, uniwersalny wzór, obecny we wszystkich podaniach z całego świata. Co z tego wynikło? Model Campbella znany powszechnie jako podróż bohatera opisujący jej wszystkie fazy, stał się kamieniem milowym dla hollywoodzkich scenarzystów. Tak jak ponad dwa tysiące lat temu Arystoteles podzielił dzieło na trzy nierozerwalne akty, tak Campbell na podstawie badań nad mitami opracował tych punktów dwanaście. Schemat ów jest wykorzystywany przez scenarzystów do dziś. Oczywiście nie możemy go traktować jako jedyną, niepowtarzalną receptę na sukces. Ani w ogóle receptę na scenariusz czy książkę. Nie zakładajmy a priori i nie dzielmy naszej opowieści raptem na dwanaście części. Nie o to tu chodzi. Podróż bohatera to przede wszystkim wygodny wzór, na który nałożyć można nasze pierwsze, zwykle chaotyczne próby pisarskie. Jeśli mamy problem z tym, co napisaliśmy, fabuła wydaje się jakaś rozlazła, a nasz protagonista zapomniał po drodze jaki jest sens istnienia, warto sobie pomóc gotowymi schematami. Cała mitologia grecka, chińska czy Indian Północnoamerykańskich to jeden wielki szablon relacji międzyludzkich, fabuł i bohaterów, która w późniejszych epokach już tylko się powtarzały. Campbell to wszystko uporządkował w gotowy, uniwersalny wzór. Skorzystać warto. No i nie zapominajmy, że George Lucas stworzył Gwiezdne wojny właśnie w oparciu o teorię Campbella. Oto jego dwanaście stacji:
1. ZWYCZAJNY ŚWIAT. Początek historii to ukazanie bohatera w jego codziennym świecie. Ład i równowaga, które za chwilę zostaną zachwiane.
2. ZEW PRZYGODY. Ład, jako się rzekło, został zakłócony, bo pojawił się problem, konflikt. Bohater otrzymuje wezwanie do wyprawy.
3. OPÓR BOHATERA. Na początku bohater nie chce podjąć wyzwania. Chce zostać w swoim świecie.
4. MĄDRY STARZEC. Ale pojawia się „mądry starzec”, mentor, który pomaga bohaterowi w podjęciu decyzji.
5. NOWY ŚWIAT. Bohater wyrusza więc w podróż.
6. PRÓBA, SPRZYMIERZEŃCY I WROGOWIE. Po drodze bohater spotyka sprzymierzeńców i wrogów. Walcząc z wrogami uczy się stawiać czoła własnym słabościom.
7. JASKINIA MROKU. Bohater dochodzi wreszcie do swojego celu – wkracza w świat antagonisty.
8. CIERPIENIE. Bohater ponosi klęskę, która koniec końców daje mu siłę do ostatecznego starcia.
9. PRZEJĘCIE MIECZA. Jak wyżej. Doświadczenie wyniesione z przegranej daje bohaterowi nową siłę i wiedzę, dzięki którym może ponownie stanąć do walki.
10. DROGA Z POWROTEM. Bohater wraca do swojego świata, ale jego wrogowie wciąż chcą go dorwać.
11. ODRODZENIE. Duchowe odrodzenie bohatera.
12. POWRÓT Z ELIKSIREM. Bohater wraca do swojego świata z artefaktem, dzięki któremu w wytrąconym z równowagi świecie, ponownie nastanie ład.
Zbyt ogólne? Weźmy jeden z przykładów zawartych w podręczniku Russina i Downsa Jak napisać scenariusz filmowy. Autorzy analizują Gwiezdne wojny:
1. ZWYCZAJNY ŚWIAT. Luke Skywalker to znudzony chłopak na farmie na odległej planecie.
2. ZEW PRZYGODY. Księżniczka Leia i rebelianci mają kłopoty. Zwracają się z prośbą pomoc do Obi Wana Kenobi, który z kolei prosi Luke’a, żeby do niego dołączył.
3. OPÓR BOHATERA. Luke odmawia, ale kiedy wraca do domu zastaje pomordowanych bliskich. Wie, że to sprawka żołnierzy Imperatora.
4. MĄDRY STARZEC. Mentor to Obi Wan Kenobi, który przygotowuje Luke’a do wyprawy.
5. NOWY ŚWIAT. Luke opuszcza swój świat.
6. PRÓBA, SPRZYMIERZEŃCY I WROGOWIE. Luke łączy siły z Hanem Solo, ucieka przed żołnierzami Imperatora i wyrusza w kosmos, by ratować księżniczkę.
7. JASKINIA MROKU. Gwiazda Śmierci.
8. CIERPIENIE. Luke, Han Solo, księżniczka Leia zostają schwytani na Gwieździe Śmierci, jednak pomaga im przyjaciel – R2D2
9. PRZEJĘCIE MIECZA. Luke ratuje księżniczkę i przejmuje plany Gwiazdy Śmierci.
10. DROGA Z POWROTEM. Vader ściga uciekinierów.
11. ODRODZENIE. Luke stacza walkę z Vaderem, zwycięża i niszczy Gwiazdę Śmierci.
12. POWRÓT Z ELIKSIREM. Luke otrzymuje nagrodę za swoje wysiłki. Ład zostaje przywrócony.
Pracą Campbella zainspirował się Christopher Vogler. W jego Podróży autora. Struktury mityczne dla scenarzystów i pisarzy znajdziecie opracowanie całej teorii podróży bohatera. Szeroko opisana, skomentowana, opatrzona przykładami współczesnych dzieł jest niezbędnikiem dla wszystkich twórców opowieści. Sama zaś Podróż autora… Voglera stanowi swoisty hołd dla ogromnej pracy Josepha Campbella. Święta i świetna rzecz.
Ewa Jezierska
Na podstawie:
Joseph Campbell, Bohater o tysiącu twarzy
Christopher Vogler, Podróż autora. Struktury mityczne dla scenarzystów i pisarzy
Robin U. Russin, William Missouri Downs, Jak napisać scenariusz filmowy
komentarz