Powieść historyczna zajmuje w polskiej literaturze szczególne miejsce. Twórczość sięgająca ku przeszłości miała na celu pokrzepienie serc, spełniała też funkcję podręcznika historii w czasach, gdy polskie szkoły nie istniały. Kształtowała narodową tożsamość. Okres po II wojnie światowej obfituje w tzw. „powieści piastowskie”, a królem, którym zainteresowało się szczególnie wielu pisarzy był Bolesław Chrobry. Pisał o nim m. in. Karol Bunsch („Ojciec i syn”, „Rok tysięczny”), Teodor Parnicki („Srebrne orły”), Antoni Gołubiew („Bolesław Chrobry”) oraz Władysław Jan Grabski („Saga o jarlu Broniszu”).
W. J. Grabski (1901 – 1970) to syn ekonomisty Władysława Grabskiego, który przeprowadził słynną reformę walutową. Sam pisarz również był ekonomistą, a także historykiem. Dlatego tak przejęły go słowa, które usłyszał w 1942 r. z ust niemieckiego księgarza: Polacy nie potrzebują studiować! Wystarczy, jeżeli uczeni niemieccy zechcą zajmować się waszymi dziejami¹! To stało się impulsem do stworzenia powieści historycznej, rozgrywającej się w czasach, gdy Polska była mocarstwem i toczyła zwycięskie walki z Niemcami.
„Saga o jarlu Broniszu” składa się z trzech części – „Zrękowiny w Uppsali” (1946), „Śladem wikingów” (1946) oraz „Rok tysięczny” (1947). Głównym bohaterem jest młody krewniak Piastów, Bronisz, zarządzający sprawami polskimi w Skandynawii. Akcja powieści rozpoczyna się w chwili, gdy przybywa on do legendarnego miasta wikingów położonego u ujścia Odry, Jomsborgu, który znalazł się wtedy w polskim władaniu. Założyli go duńscy wikingowie, nie chcący podporządkować się władzy Haralda Sinozębego. Brać jomska tworzyła elitarne bractwo i musiała przestrzegać ściśle określonych zasad. Wojowie zobowiązani byli do ścisłego podporządkowania się regulaminowi, zabraniającemu przebywania poza bramami twierdzy dłużej niż trzy dni, ograniczającemu wiek wikinga przyjętego w poczet drużyny od osiemnastu do pięćdziesięciu lat, nakazującemu oddać wszystkie łupy zdobyte w czasie wypraw i żądającemu pod karą śmierci, by członkowie drużyny bronili się nawzajem do ostatniej kropli krwi. Kobietom wstęp do twierdzy był wzbroniony. O zemście i karze za zabicie współtowarzysza decydował sam wódz noszący tytuł jarla².
Bronisz przyjaźni się z księciem rańskim, Dzikiem oraz Olafem Tryggvasonem, późniejszym królem Norwegii. Akcja toczy się wartko, a poboczne wątki są szeroko rozbudowane. Oprócz prywatnych losów Bronisza, dziejów jego miłości do Helgi, córki norweskiego jarla Jaranda, wielkiej polityki i planów Bolesława Chrobrego, niemniej ciekawy jest wątek opisujący losy siostry polskiego króla, Świętosławy – Sigrydy zwanej Storradą czyli Dumną. To żona króla Szwecji, Eryka Zwycięskiego, później zaręczona z władcą norweskim Olafem Tryggvasonem, a po zerwaniu narzeczeństwa żona jego najzaciętszego wroga – króla Danii, Swenda Widłobrodego. Postać nietuzinkowa, o niepokornym, pełnym sprzeczności charakterze.
Całość akcji wieńczy spektakularny finał – bitwa morska pod Zwłodziem (Svolden), w której samobójczą śmiercią zginął Olaf Tryggvason, skacząc w morze z pokładu swego bojowego okrętu, nazwanego Long Orm (Długi Wąż). Wydarzenie, które odbiło się szerokim echem w wielu sagach skandynawskich. Nie będzie nawet przesadą stwierdzenie, że to jeden z najsłynniejszych motywów historycznych wykorzystywanych w tego typu twórczości. Z jedną zasadniczą różnicą – narratorzy ze Skandynawii idealizowali syna Tryggvy, całą winą za jego porażkę obciążając żądną zemsty Sigrydę. W polskiej sadze jest inaczej.
Fakt, że W. J. Grabski nadał swojemu dziełu tytuł „saga” ma niebagatelne znaczenie. Powieść, choćby historyczna, jest przede wszystkim powieścią, z samej swej natury zakłada fikcyjność. W języku staroislandzkim istniało uniwersalne słowo saga (oczywiście od „segja” mówić) oznaczające wszelką opowieść ustną czy też na piśmie. Pierwotnie znaczyło ono prawdopodobnie tyle co „powiedziane”, „wypowiedź”. (…) Czy opowieść była uważana za prawdziwą, czy za kłamliwą, tak czy owak określano ją tym słowem³. Autor dążył do poszanowania prawdy historycznej, a materiał czerpał m. in. z sag skandynawskich, kronik i legend.
Słowiańszczyzna przedstawiona w książce ma dwa różne oblicza: pogańskie i chrześcijańskie. Bronisz to gorliwy katolik. To on odprowadza św. Wojciecha na misję do Prus. Jednak u wielu plemion nie zaginęła cześć dawnych bogów. Miejscem kultu, dokładnie opisanym przez W. J. Grabskiego, jest pogańska wyspa Rana, a jedną z bohaterek jest Miłka, obdarzona niezwykłymi zdolnościami kapłanka z chramu Światowida na Chycinie.
„Saga o jarlu Broniszu” to wciągająca opowieść, napisana pięknym, plastycznym językiem, z dość rzadko spotykanym w rodzimej literaturze wątkiem skandynawskim. W. J. Grabski sięgnął po jeden z najsłynniejszych motywów Północy i z powodzeniem udało mu się zaadaptować go na grunt polski.
Barbara Augustyn
¹ W. J. Grabski, Przedmowa, [w:] Saga o jarlu Broniszu, Katowice 2004, s. 5.
² M. Adamus, Tajemnice sag i run, Wrocław 1970, s. 134.
³ M. Stieblin – Kamienski, Ze świata sag, przeł. J. Litwiniuk, Warszawa 1982, s. 28.
Autor: Władysław Jan Grabski
Tytuł: „Saga o jarlu Broniszu”
Pierwsze wydanie: 1946 – Poznań, Wielkopolska Księgarnia Wydawnicza
Drugie wydanie: 1948 – Poznań, Wielkopolska Księgarnia Wydawnicza,
– Cz. 1, Zrękowiny w Uppsali (1947)
– Cz. 2, Śladem Wikingów (1948)
– Cz. 3, Rok tysięczny.
Ostatnie wydanie: 2010
Wydawnictwo: Książnica
Liczba stron: 562
Data wydania: 2004
