O unikalności prozy i pisarskiego losu Leo Lipskiego napisano już bardzo wiele. Niedoszły filozof lub krytyk muzyczny, Żyd, wygnaniec, zesłaniec, uchodźca, emigrant, paralityk i jeden z najbardziej przeoczonych pisarzy w dziejach polskiej literatury. W wielu krytycznych tekstach dotyczących pisarstwa Lipskiego zwracano uwagę na niebywały język narracji, „resztkowy”, klaustrofobiczny, żywiołowy i okrutnie bezpośrednio opisujący sytuację osoby zamkniętej w sytuacji bezalternatywnej. Ta warstwa oddawała osobiste dramaty i przeżycia Lipskiego: nieuleczalną chorobę, która w efekcie spowodowała u niego częściowy paraliż, pobyt w Izraelu, gdzie nigdy nie nauczył się hebrajskiego, uzależnienie od pomocy otoczenia i doświadczenie rozerwanej na pół egzystencji.
W swoich wojennych i tuż powojennych tekstach i szkicach Lipski opisuje nie tylko doświadczenia łagrowe czy krótkotrwałego wychodźstwa w Iranie, ale także przywołuje przedwojenny świat swojej młodości. Czerpał przy tym nie tylko z polskiego modernizmu, ale także tradycji międzywojennej prozy psychologicznej. Te krótkie teksty (w zamierzeniu szkice większej całości) w mistrzowskim stylu przywracają pamięć o – zaginionym na skutek wojennych zbrodni i przemieszczeń – świecie polsko-żydowskiej inteligencji oraz opisują zderzenie modernizacji z tradycjonalizmem. Przewrotnie wzbogacona o przełamujące obyczajowe tabu opisy, inspirująca Lipskiego przestrzeń „nowoczesnego miasta” miała swoje przeciwieństwo w świecie polskiej kresowej prowincji z dworkami i paniami w zwiewnych sukniach. To zresztą był jeden z powodów pozostawania przez Lipskiego na całkowitym literackim marginesie. Był zbyt mało patriotyczno-cierpiętniczy, jego afiliacje ideowe były zbyt niejasne, a teksty – raczej nie do przyjęcia dla obyczajowych konserwatystów. Dziś raczej nie byłyby one aż tak szokujące, ale kilkadziesiąt lat temu ich opublikowanie wiązało się z groźbą skandalu. W efekcie Lipski, pomimo uznania dla jego talentu, nie doczekał się wystarczającego wsparcia ani ze strony środowiska paryskiej „Kultury”, ani Jarosława Iwaszkiewicza. Należy zresztą wątpić, aby jakikolwiek jego tekst mógł zostać zaaprobowany przez peerelowską cenzurę. Komuniści byli tak samo zachowawczy i drobnomieszczańscy jak ich ideowi przeciwnicy.
Jest jednak coś, na co wielbiciele i krytycy Lipskiego uwagi nie zwracają. Język jego narracji określa się często jako ulegający erozji, rozpadowi – język świata i pisarza po katastrofie. Jednak na skutek splotu wydarzeń historycznych i politycznych Lipski, w swoim najdalszym miejscu wygnania, mimowolnie stał się kronikarzem świata przed nadchodzącą katastrofą. Rok powstania Izraela, 1948, Palestyńczycy określają jako „Nakba”, katastrofa, koniec ich Palestyny. W „Piotrusiu” znajduje się jedyny bodaj literacki opis niewymienionego z nazwy przez autora przedmieścia Jafy, al-Manshiyya, zniszczonego przez Izraelczyków po wygranej wojnie. Na jego miejscu powstała promenada, upstrzona fałszywymi skałami, będącymi w istocie fragmentami zniszczonych domów. „Zagęszczenie śmierci w kraju, który zamieszkuję, jest nieprawdopodobne”, pisał Lipski, mając na myśli ocaleńców z Europy. Jednak ten bilans powiększył się znacznie i śmierć zagarnęła nie tylko przedmieścia, ale i hałaśliwy suk sprzed domu pani Cin. Handlujący na nim Arabowie wkrótce także zostali wygnańcami i w tym sensie narracja Lipskiego staje się uniwersalna, opisując doświadczenie wygnania, końca, uwięzienia, bezwyjściowości. Może więc, skoro Lipski nie jest praktycznie przekładany na hebrajski, jego proza powinna zostać przetłumaczona na arabski? Bliski Wschód to coraz bardziej rozpadająca się wieża Babel, a niejednoznaczna, mroczna i często bluźniercza proza Lipskiego świetnie z tym upadkiem współgra.
Ewa Glubińska
Tytuł: Proza wybrana
Autor: Leo Lipski
Wybrała, opracowała i wstępem opatrzyła: Agnieszka Maciejowska
Wydawnictwo: Czarne
Rok wydania: 2022
