Trzydziestoparoletnia Gretel nie widziała matki od szesnastu lat. To nie znaczy, że jej nie szukała. Sarah wróciła do jej życia tak, jak z niego zniknęła – na własne życzenie. Wraz z nią powracają wspomnienia dzieciństwa spędzonego na barce nad kanałem, sekretnego języka, który tylko one znały, szumu wody nocą, pułapek zastawianych na to, co kryło się w rzece i porywało z brzegu zwierzęta, zapasy, a czasem ludzi. Im więcej Gretel sobie przypomina, tym bardziej przeraża ją własna przeszłość. Sarah stopniowo zapomina swoje życie z powodu choroby Alzheimera. Nie zostało im wiele czasu, by rozwikłać tajemnicę z przeszłości: co się stało z Marcusem, chłopakiem, który pomieszkiwał z nimi na barce ostatniej wspólnej zimy? I kim w ogóle był Marcus? Kim jest Bonak i czy na pewno został pokonany?
Daisy Johnson to najmłodsza finalistka w historii Nagrody Bookera i jest to w pełni zasłużone wyróżnienie. Pod powierzchnią jako debiutancka powieść Johnson dowodzi niezwykłego talentu autorki, inteligencji, erudycji i rozwiniętego warsztatu pisarskiego. Rzadko zdarzają się tak dojrzałe debiuty. Pod powierzchnią to powieść, z której dumni byliby wielokrotnie nagrodzeni autorzy. Z trudem przychodzi mi precyzyjne określenie, na czym właściwie polega urok stylu Johnson, czy jest to kwestia operowania językiem, niemal hipnotycznego stylu autorki, czy też po prostu to niesprecyzowane „coś”, co sugeruje, że Johnson jest predestynowana do wielkości. Z uwagą będę śledziła jej dalszą literacką karierę.
Z trudem można także zrekonstruować fabułę Pod powierzchnią. To nie jest powieść, w której znaczenie ma fabuła czy postaci; to doświadczenie estetyczne, gdzie słowa porywają czytelniczkę jak rwąca rzeka i ciągną na samo dno, gdzie zanurzamy się symultanicznie w książkę i w siebie. Dryfujemy pomiędzy przeszłością i teraźniejszością oraz pomiędzy postaciami: Gretel, Sarah i Marcusem. Kim była Sarah, zanim została matką, co Gretel widziała jako dziecko, co wiedział Marcus i przed czym uciekał? Mamy do czynienia z retellingiem mitu o Edypie, w którym nie brak baśniowych motywów. Gretel zbiera okruszki zapomnianych wspomnień, a te prowadzą wprost do domku wiedźmy w głębinach jej nieświadomości.
Wielość tropów interpretacyjnych czyni lekturę Pod powierzchnią intelektualnym wyzwaniem. Najbardziej nasuwa się interpretacja psychoanalityczna, w końcu mit o Edypie jest także opowieścią założycielską freudowskiej psychoanalizy. W tym kontekście poszukiwanie matki jest poszukiwaniem samej siebie, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę, że dla Freuda relacja pomiędzy matką a córką – oś fabularna powieści Johnson – pozostawała niezgłębioną tajemnicą. Bogata w symbolikę powieść wymyka się jednak jakimkolwiek gatunkowym ramom i konwencjom. Powiedziałbym, że najbliższa doznaniu Pod powierzchnią jest Niepełnia Anny Kańtoch, równie wieloznaczna i skomplikowana powieść zakładająca wielokrotną lekturę. Demencja Sarah oddaje pozycję czytelniczki, zagubionej wśród szczątkowych informacji i rozpadających się wspomnień. Ostatecznie jest to powieść o poszukiwaniu samej siebie, funkcji języka w kreowaniu podmiotowości i granicach jaźni. Przesłaniem powieści może być to, że każdy z nas ma w sobie swojego Bonaka, cień unoszący się pod powierzchnią wody. Przy czym to, co niewypowiedziane, zapomniane i wyparte, jest równie ważne jak to, co zostało zapisane.
Pod powierzchnią zostawiło mnie w ruinie i w zachwycie, w doznaniu sublimacji – estetycznym i psychoanalitycznym. To intelektualna i emocjonalna przygoda, której jeszcze nie zakończyłam, z której być może nigdy nie powrócę. Niektóre powieści przecież się nie kończą,tylko żyją razem z nami, w nas, rozlewając się po naszej jaźni. Johnson stworzyła powódź. Czytacie na własną odpowiedzialność.
Autorka: Daisy Johnson
Tytuł: Pod powierzchnią
Tłumaczenie: Jan Kabat
Wydawnictwo: Świat Książki
Liczba stron: 304
Rok wydania: 2019
