O KREACJI NA EMIGRACJI

Gdyby odrzeć z powłok ciekawość, jaka trawi czytelników i krytyków rozpracowujących autora, dobrać się do jej miąższu, to okazałoby się, że większość pytań stanowi tak naprawdę tylko wariant dwóch zasadniczych: pierwszego – skąd autor czerpie inspirację? i drugiego – jak autor dba o warsztat? Reszta, z której tkany jest wizerunek autora, a więc jego arsenał narzędzi wspierająco-motywujących, jego obsesje, fascynacje, miłości, przeszłość, doświadczenia, ludzie i zwierzęta w jego życiu to tylko atrakcyjna, celowo rozpraszająca oprawa kośćca. Wczytajcie się uważniej w wywiady z ulubionymi autorami, w teksty o nich oraz w ich biografie, a przyznacie mi rację.

Ale co się dzieje, gdy autor nie mieszka w kraju języka, w którym pisze? Gdzie i jak wtedy szuka inspiracji, co z warsztatem? Czy jego język nie podupada? Czy taki autor nie musi chwytać się jakichś dodatkowych, niepraktykowanych przez pisarzy w kraju ćwiczeń, by zębatki stylu i treści chodziły, jak lubiła mawiać moja babcia, „ łacno i gładko”? Czy nie doświadcza w związku z powyższym bardziej dramatycznych pisarskich blokad i twórczych zacięć? Pisarstwo, jak każdy rodzaj sztuki, to bieg z przeszkodami. Rodzimi pisarze zwierzają się, że okresowo walczą na noże z własną głową, która przeciąga ich przez zapadliny intelektualnej niemocy i gorsze okresy stylistyczne. A przecież język ich pracy rozbrzmiewa i w głowie, i w otoczeniu non stop, karmią się strumieniem słów pisanych i mówionych, w których nurzają się od przebudzenia do zaśnięcia nawet wtedy, gdy o tym świadomie nie myślą. I Miłosz, i Barańczak, by przytoczyć dwóch najlepiej znanych współczesnych mistrzów polskiego słowa i literatury, tworzących z wielkim powodzeniem na emigracji, potwierdzili, że istnieje coś takiego jak „dodatkowy opór języka”, gdy staje on na co dzień w zawody z innym. I że faktycznie częściej zdarzają się wtedy sytuacje, iż trzeba język wziąć na krótszą smycz, by nie pozwalał sobie na zbyt wiele.

Jestem emigrantką i przyznaję się (po raz pierwszy i może ostatni), że też doskonale znam ów opór, atak ze strony językowych kalek, prowokacje ze strony zapożyczeń i skrajnie frustrującą, a rzutką niczym legion rzymski, przypadłość, kiedy to zamiast polskiego słowa czy frazy na podorędziu są tylko ich obce odpowiedniki i to jeszcze z gatunku tych, co to wcale szybko odejść nie chcą, rozpierają się po pańsku na całą szerokość głowy i walczą, odpychając nogą.

Chciałabym rzec, że wypracowałam własne metody walki z oporem, ale obawiam się, że nie powiem na ten temat nic odkrywczego, a i wesprę się dyżurnym bon motem – praktyka czyni mistrza. Pierwsza zasada, której hołduję, to po prostu pisać. Czynię to na co dzień, jeśli nie w sensie stricte twórczym, to wykonując zawód dziennikarza. Druga – robić to z rozmysłem, planowo i intensywnie kultywując relacje z polskim słowem pisanym, zwłaszcza w jego odmianie literackiej. Emigrowałam do USA w czasach, gdy właśnie wystartował Internet, otwierając przed wszystkimi, a szczególnie przez emigrantami, możliwości kontaktu z tym słowem w sposób absolutnie przełomowy. Do dzisiaj powtarzam, że nie wiem, jak długo, a raczej krótko, trwałaby moja emigracja, gdyby nie ten cudowny wynalazek. Mimo więc 8 i pół tysiąca kilometrów, które dzielą mnie przez jedenaście miesięcy w roku od Polski, pozostaję nałogowym, codziennym pożeraczem języka polskiego w każdej jego postaci, łącznie z encyklopediami, słownikami i kompediami wiedzy. Ostatnio pasjami czytam poradniki hodowców kotów, bo przygarnęłam jedną znajdę, oraz opracowania historyczne dotyczące drugiej wojny światowej, bo na rodzinny użytek prowadzę małą, prywatną wojnę z amerykańską podstawą nauczania historii. Ponadto jestem wymarzonym klientem polskich księgarń. Z żadnej nie wychodzę z pustymi rękami, a do domu, po każdej wizycie w kraju, wracam z walizkami pełnymi książek i prasy. W walizkach córek dodatkowo podróżują polskie lektury dla dzieci, gdyż wychowując je dwujęzycznie, ale bez możliwości posłania do polskiej szkoły, postawiłam na czytanie i mamy dzisiaj w domu trzyosobowy fanklub polskiej książki. Jeśli nie liczyć szkół, bibliotek i innych instytucji, niewykluczone, że jestem posiadaczką największej prywatnej biblioteczki ze współczesną polską literaturą piękną na zachód od Chicago.

O tym, co i dlaczego mnie inspiruje, napiszę może kiedy indziej, choć mam wielką nadzieję, że czytelnicy mojej najnowszej powieści „Kreacja” zdołają to odkryć sami. Włożyłam w tę książkę sporo wątków i jeszcze więcej aluzji – kto uważny, ten znajdzie!

Korzystając jednak z okazji, że jestem tutaj i rozmawiam z Wami, drodzy czytelnicy, za pośrednictwem tego tekstu, powiem o czymś innym, czego może się nie spodziewaliście lub nad czym nie mieliście okazji się zastanowić, zwłaszcza jeśli autorzy książek, po które sięgacie i z którymi macie kontakt, też mieszkają w Polsce, doświadczając na co dzień tych samych co Wy życiowych realiów, kultury, obyczajowości, tradycji i historii.

Wybór języka, w którym się tworzy, i wybór gatunku, jaki się uprawia, nie pozostają dla autora bez konsekwencji. Stawiają go pod ścianą, której na imię Świadomość Odbiorcy . Rzecz nie taka trudna, gdy chodzi o pozycje niebeletrystyczne, których mam w dorobku kilka. Książki dziennikarskie i publicystyczne wymagały ode mnie przede wszystkim rzetelnej, udokumentowanej wiedzy oraz pewnego rodzaju wyczucia poziomu znajomości i świadomości tematów, jakie poruszam u mojego czytelnika. Na dalszej pozycji była znajomość polskiej historii, czułych społecznych punktów i kodeksu narodowego oraz obyczajowych wartości, służąca wzmacnianiu argumentów efektywnymi odniesieniami do polskich realiów. Wybierając powieść obyczajową rozgrywającą się w Polsce, za każdym razem staję jednak, jako autor, przed zadaniem zupełnie innym. Mój odbiorca będzie przecież oczekiwał nie tylko przyzwoitego warsztatu, wciągającej opowieści, emocji i refleksji, ale i tego, że sposób, w jaki skonstruuję książkowy świat, będzie dla niego rozpoznawalny. Mam obowiązek, jeśli chcę być wiarygodna, wiedzieć, jakim rytmem żyje współczesne polskie miasto, wieś, przedmieście, nowoczesne osiedle, stara kamienica. Co ludzie oglądają w telewizji? O czym rozmawiają ze sobą emeryci, a o czym matki, studenci? Jaką czyta się prasę i kto korzysta z publicznych bibliotek? Wszystko, co składa się na tzw. codzienność – od zakupów przez komunikację, aktualne remonty dróg po odpoczynek i życie towarzyskie. Obyczajowe tło jest oczywiste i „przezroczyste” dla każdego, kto mieszka w Polsce na co dzień. Ale dla autora emigranta? To dodatkowy, momentami decydujący o jego „być albo nie być”, worek wyzwań! Bezcenne stają się więc wszystkie, nawet te najdrobniejsze (uwielbiam określenie „intelektualna drobnica”), wspomnienia i doświadczenia, jakie wyniosło się z kraju z czasów przedemigracyjnych, oraz obserwacje dokonywane za każdym razem, gdy jest okazja odwiedzić ojczyznę. Jestem szczęściarą – odwiedzam Polskę bardzo regularnie, a dziennikarska pasja też wydatnie pomaga w nawigacji po aktualnościach każdego rodzaju. A jednak… Bez względu na to, jak swojsko i „wciąż w domu” czuję się w Polsce, towarzyszy mi, i być może już nigdy mnie nie opuści, specyficzne poczucie funkcjonowania na obrzeżach, nie w centrum, rola obserwatora, nie uczestnika i interpretatora a nie sprawcy.

Pociesza mnie, jako emigranta i jako twórcę, że ostatnie zdanie, choć sama je wymyśliłam, nie należy do mnie. Poeta, którego bardzo cenię (i zachęcam do poznania, jeśli jeszcze o nim nie słyszeliście!), Charles Simic, elegancko i rzeczowo napisał o tej sprawie tak: W twórczości emigrantów zawsze przewija się wątek odwiecznego konfliktu podzielonej tożsamości, podzielonej rodziny (…) plus te wszystkie egzystencjalne pytania o to, do jakiego stopnia się asymilować, a do jakiego trwać w lojalności do swoich korzeni.

Co przywodzi mnie do ostatniego pytania, jakie chcę poddać wam tu dzisiaj, drodzy czytelnicy, pod rozwagę, i na które odpowiem, odnosząc się do mojego osobistego doświadczenia. Jak większość (wszyscy?) emigracyjnych pisarzy nieustannie się zastanawiam, w jaki sposób emigracja kształtuje mnie jako autora . Myślicie, że żartuję, a to naprawdę tak działa. Człowiek wstaje rano, staje przed lustrem i kontempluje swój wizerunek, wcale jednak nie po to, żeby zlokalizować nowe zmarszczki (robiła to w otwierającej scenie bohaterka mojej pierwszej powieści „Dom naszych marzeń”), lecz po to właśnie, by sprawdzić, kim się czuje i którą stroną świata będzie dzisiaj szedł przez życie. Mam absolutną pewność, że mnóstwo autorów wierszy, esejów i nawet powieści zaczerpnęło pełną piersią z takich właśnie porannych debat z samym sobą.

„Kultowa” autorka emigrantów, która z zagadnień wykorzeniania się, zakorzeniania gdzie indziej i świadomych wyborów, właśnie w aspektach języka oraz kultury, zbudowała całą przepiękną powieść, czyli Ewa Hoffman od „Zagubionego w przekładzie”, postawiła tezę, iż: Każdy emigrant przekształca się w antropologa-amatora , bo zauważa aspekty otaczającego go świata i sprzęgniętej z nim kultury, które są niewidzialne dla ludzi w nich wychowanych, tak bardzo bowiem oczywiste, tak z nimi zintegrowane. Ja już dawno zdałam sobie sprawę, że tego typu antropologia działa i w drugą stronę. Czasami trzeba się oddalić, by się przybliżyć i coś stracić, by to naprawdę zyskać. Jeżeli więc uznacie, że jakieś obserwacje, które włożyłam w „Kreację”, są przekoloryzowane, choć trafiają w sedno sprawy, lub zatrzymacie się nad „oczywistością”, która z mojego punktu widzenia wcale oczywistością nie jest, będziecie wiedzieli dlaczego. Jeśli jednak nie odnajdziecie w mojej powieści żadnych wyraźnych odcisków palców emigranta, też poczytam to sobie za korzyść.

Eliza Sarnacka-Mahoney