Paul Theroux, amerykański pisarz mający w dorobku ponad pięćdziesiąt książek podróżniczych, w wieku siedemdziesięciu sześciu lat wyruszył w podróż po sąsiednim Meksyku. Może dziwić fakt podkreślania w tym wypadku wieku autora. Problem jednak w tym, że na skutek splotu fatalnych okoliczności – wśród których prym wiedzie nienasycone zapotrzebowanie Amerykanów na narkotyki przy równoczesnej gotowości Meksykanów (głównie meksykańskich karteli narkotykowych) do ich dostarczania – podróż do Meksyku stała się aktem radykalnym.
Theroux przyznaje, że bywał wielokrotnie ostrzegany przed swoją wyprawą, szczególnie wobec codziennie pojawiających się wiadomości o porwaniach, strzelaninach i zabójstwach po meksykańskiej stronie granicy. Od 2006 roku w Meksyku w wojnie wypowiedzianej kartelom przez rząd zniknęło lub zostało zamordowanych ponad trzysta tysięcy ludzi. Poza krwawą i szokującą liczbą ofiar nie przyniosła ona jednak żadnych innych wymiernych korzyści. W związku z tym granica USA i Meksyku, słynna Ameksyka, pozostaje terenem kontrolowanym przez kartele i skorumpowane władze lokalne. To jednak także bariera dla wielu Meksykanów, którzy starają się za każdą cenę pokonać ją, by dostać się do kraju bogatego sąsiada. Niedostatek i neoliberalna polityka związana z układem o wolnym handlu NAFTA sprawiły, że tysiące ludzi nie są w stanie zdobyć środków do życia zapewniających możliwość godnej egzystencji ich rodzinom. Wokół przeniesionych z USA fabryk wyrastają osiedla slumsów eksploatowanych i źle opłacanych robotników. Tysiące innych podejmują więc ryzyko przeprawy prze pustynię czy graniczną rzekę, aby dostać się do Stanów i znaleźć pracę. Od tego często zależą perspektywy realizacji życiowych planów: budowy domu w Meksyku bądź opłacenia edukacji dzieci. Theroux unika dróg na skróty, nie zatrzymuje się w luksusowych hotelach, lecz przedziera się przez zaniedbaną i spustoszoną przez nędzę oraz wojny narkotykowe prowincję. Z jego spotkań z Meksykanami ze wszystkich właściwie środowisk (wliczając w to uczestników prowadzonego przez niego kursu literackiego w Mexico City czy legendarnego meksykańskiego artystę Francesco Toledo) wyłania się palimpsestowy wizerunek Meksyku, będącego mikrokosmosem historii, kultur i języków. Do dziś przetrwały tam nie tylko ślady kultur Zapoteków i Azteków, ale także indiańskie plemiona należące do kultury Majów; pamięć krwawej hiszpańskiej konkwisty i kolonialnych rządów, dziedzictwo krwawo tłumionych buntów oraz nieustannie trwający ucisk rdzennej ludności.
Bodaj najbardziej poruszającą częścią opowieści jest opis wizyty autora w krainie zapatystów, rdzennych Indian ze stanu Chiapas, którzy trzy dekady temu wzniecili powstanie przeciw władzom. Pośród walk i represji stworzyli idealistyczne minipaństwo. Ich przywódca, Subcomandante Marcos, uchodzi za niemal opatrznościowego obrońcę Indian i wszystkich grup wykluczonych z meksykańskiego społeczeństwa. Theroux w zapatystach widzi nie tylko rewolucjonistów, ale także rozsądną alternatywę dla kraju będącego przykładem niemal nierozwiązywalnych konfliktów i problemów spowodowanych kolonialną przeszłością i kapitalistyczną teraźniejszością oraz przytłoczonego cieniem potężnego sąsiada. Stosunki amerykańsko-meksykańskie na każdej płaszczyźnie są zresztą tak skomplikowane, że każda narracja wydaje się zbyt mało szczegółowa na opisanie ich specyfiki.
Paul Theroux z próby opisania jednego z najbardziej niezwykłych i przedziwnych krajów świata wyszedł zwycięsko. Z jego narracji wyłania się obraz prastarej kultury, której udało się przetrwać w starciu z europejską żądzą podbojów i towarzyszącym jej kolonializmem, rasizmem i przemocą. Po pięciu wiekach od wyprawy Corteza zwyciężeni i zwycięzcy stworzyli wyjątkowe, barwne, pełne sprzeczności i konfliktów społeczeństwo. Nie jest to historyczny happy end, ale też nikt go na równinie węży nie oczekuje.
Ewa Glubińska
Autor: Paul Theroux
Tytuł: Na równinie węży. Podróż po Meksyku
Wydawnictwo: Czarne
Rok wydania: 2021
