Przedstawiany w mitologii skandynawskiej świat jest uporządkowany według dwóch osi: horyzontalnej i wertykalnej. Wertykalną oś wszechświata wyznacza święty jesion Yggdrasill. Nie istniał on od zarania dziejów.
Wieszczka, opowiadając o przeznaczeniu świata, wypowiada znamienne słowa:
Chcesz, abym ja, Ojcze Poległych, opowiedziała
o dawnych dziejach, wcześniejszych niż pamięć.
Olbrzymów pamiętam, przed światem zrodzonych
co ongiś byli piastunami mymi;
dziewięć światów pamiętam i dziewięć korzeni,
głęboko w ziemi wspaniałe drzewo przeznaczenia¹.
Owo drzewo przeznaczenia to właśnie święty jesion, a właściwie jego nasiono, które wyrośnie dopiero, gdy zniknie chaos.
Korzenie Yggdrasillu sięgają do trzech światów. Jeden do boskiego Asgardu i tam właśnie znajduje się Urdabrunn, „źródło Urd”. To przy nim mieszkają Norny, skandynawskie szafarki przeznaczenia. Tam też bogowie gromadzą się, by wydawać wyroki. Norny opiekują się jesionem. Codziennie podlewają go wodą z cudownego źródła, by mógł opierać się niszczącemu działaniu czasu. Woda ta przekształca się w rosę, która z Yggdrasillu spada na cały świat.
Wiem, gdzie jesion stoi, Yggdrasill się zowie,
Lśniącą wilgotnością pień jego zroszony;
Z niego idzie rosa, co w dolinach spada,
Koło Urd studni wciąż zielony stoi².
Drugi korzeń sięga do kraju olbrzymów. To pod nim znajduje się inne cudowne źródło – Mimisbrunn (Źródło Mimira). Kryje się w nim cała mądrość świata. By skosztować tego cudownego napitku, Odyn zdecydował się poświęcić jedno oko.
Trzeci korzeń znajduje się ponad ponurym Niflheimem, umiejscawianym na najdalszej północy lub w podziemiach. Tutaj znajduje się źródło Hvergelmir. Obok niego ma swą siedzibę złowrogi wąż Nidhogg, który bez ustanku podgryza korzeń świętego drzewa.
Według niektórych mitów, w powiązanym z bogami i ludźmi źródle Urd płynie czysta woda, w źródle Mimira miód (olbrzymi są silnie związani ze złotym wiekiem świata, mądrością i nieskażoną przyrodą), a piekielny Hvergelmir toczy zabójczy jad.
Yggdrasill był nazywany wieloma imionami. Dosłownie oznacza „rumaka Ygga”. Pod mianem „Ygg” („Straszny”) ukrywa się nie kto inny, jak sam Odyn. Zapewne jest to nawiązanie do mitu o samoofierze boga, który wisiał na świętym jesionie przed dziewięć dni i nocy, by posiąść wiedzę o magii run³. Od bijących pod nim cudownych źródeł jesion nazywano „drzewem przeznaczenia” lub „drzewem mądrości”. Skaldowie określali go jako „miodne drzewo”. Nazwa wzięła się stąd, że przeciekająca przez listowie rosa z Urdabrunn przypomina miód.
Na czubku drzewa ma swą siedzibę orzeł. Tam też pojawiają się koguty. Gdy nadejdzie ragnarök, Fjalar swoim pianiem obwieści to olbrzymom, Gullinkambi Asom, a trzeci, o nieznanym imieniu, odezwie się w Helu. Po drzewie biega też wiewiórka przenosząca plotki.
Yggdrasill stale jest narażony na wiele niebezpieczeństw. Nidhogg nie jest jedynym wężem, który próbuje go zniszczyć. Cztery jelenie obgryzają pędy. Ich imiona – Dainn, Dwalin, Duenyr, Durathror – są typowe dla karłów. Yggdrasill bezustannie cierpi, ale mimo kąsania przez jelenie i węże wciąż opiera się działaniu czasu.
W układzie horyzontalnym sercem świata jest Midgard („siedziba w środku”), w którego centrum znajduje się Asgard, gród Asów. Nazwy Asgard i Midgard są niekiedy traktowane jako synonimy, i w pewnym sensie słusznie. W każdym razie są to światy nasze, bliskie ludziom, a pozostające w opozycji do Utgardu („świata poza”), gdzie panoszą się olbrzymy i demony.
Ziemię z niebem łączy Bifrost, który ludzie mogą zobaczyć jako tęczę. Prowadzi on wprost do Asgardu. To po nim bogowie udają się do źródła Urd, by prowadzić swe narady.
Ale Asgard umieszczano nie tylko w niebie. Według innej koncepcji to miasto na stałym lądzie, otoczone wodą. Rzeki często są naturalną granicą. Świat składa się bowiem z koncentrycznych kręgów. Utgard otacza Midgard, w środku którego leży Asgard. Wszystko oblewa Ocean, w którym grasuje jedno z potwornych dzieci Lokiego – Midgardsom (wąż Midgardu).
Dalej od ludzkich siedzib leżą zaświaty – Hel, oddzielone rzeką najczęściej nazywaną Gjäll (Lament). W mitologii pojawia się wiele granicznych rzek, płynących obok świata ludzi i wpadających do Helu, niekiedy utożsamianego z Niflheimem. Odyn oddał „ciemny świat” we władanie córce Lokiego, Hel. Hel niekiedy nazywa się Nilfhel – „ciemny Hel”. Obie nazwy są bardzo podobne.
Do Hel udawali się ludzie, którzy zmarli śmiercią naturalną. Na topielców czekało Ran. Na poległych w boju Walhalla Odyna. W mitologii jako określenie zaświatów pojawia się też nazwa Naströnd – złowrogie wybrzeże trupów.
Osobne krainy zmarłych przygotowano dla karłów i olbrzymów. Karły po śmierci trafiały do złotej sali – Nidavelhir, a olbrzymy do piwnej sali Brimira. Jak widać, każde nieludzkie plemię dostawało to, co za życia lubiło najbardziej.
Skandynawskie zaświaty najprawdopodobniej leżały za oceanem okalającym świat, bądź na wschód od niego albo na północ. Na południe od wód leżał kraj ognia, Muspelheim, gdzie włada Surtr. Na skraju świata mieszka olbrzym pod postacią orła – Hresvelgir. To od uderzeń jego skrzydeł biorą początek wiatry.
W przestrzeni wykreowanej przez mitologię skandynawską wszystkie światy istniały w cieniu świętego jesionu Yggdrasillu. Wokół niego toczy się też nieustanna walka między siłami dobra i zła, między tymi, którzy pragnęli, by drzewo świata pozostało wiecznie młode, a tymi, którzy chcieli je zniszczyć. Zmagania miały doprowadzić w końcu do ragnaröku – zmierzchu bogów.
Barbara Augustyn
¹ „Wieszczba Wölwy”, [w:] L. P. Słupecki, „Mitologia skandynawska w epoce Wikingów”, Kraków 2011, s. 44.
² „Wieszczba Wölwy”, [w:] „Edda poetycka”, przeł. A. Załuska–Stromberg, Wrocław 1986, BN II nr 214, s. 7.
³ Więcej na ten temat można przeczytać w artykule – „Mitologia skandynawska: Odyn, runy i miód poezji”.
