Jedną z najważniejszych funkcji mitu w społeczeństwach pierwotnych jest kształtowanie tożsamości, odpowiedź na pytanie: kim jesteśmy i skąd się wywodzimy? Mit to specyficzna forma tradycji. Wzmacnia to, co należy zachować z przeszłości dla następnych pokoleń poprzez wyprowadzanie tradycji z innej, nadprzyrodzonej rzeczywistości. W mitologiach często występują legendy o założycielach danej społeczności. W przypadku Jakutów jest to dwóch ludzi – Omogon i jego zięć Ellej.
Co ciekawe, dochodzi tu do rzadko spotykanej sytuacji, obaj bowiem wywodzą się z obcych narodów, co jest wyraźnie zaakcentowane. Nie są, jak zazwyczaj w tego typu mitach bywa, początkiem sami w sobie. Ellej i Omogon to uciekinierzy z ziem południowych. W różnych wersjach są Buriatami, Kirgizami, Tunguzami lub Tatarami.
Omogon nosił przydomek Baaj – Bogacz. Trafił do Jakucji dużo wcześniej niż Ellej, uciekając przed wojną i dorobił się znacznego majątku. Z kolei Ellej to Er – Sogotoch – Mężczyzna – Samotnik. Był synem tatarskiego władcy – szamana, który poniósł klęskę w walce z Rosjanami. Obaj musieli uciekać. Ojciec był już wtedy w bardzo podeszłym wieku. Liczył sobie 270 lub 300 lat. Umierając, udzielił synowi ostatniej rady, by wybierając żonę nie kierował się jej urodą.
Syn pochował ojca i jedynego żywego konia. Nic mu nie zostało, nie miał nikogo bliskiego, stracił zapasy, ubranie się zniszczyło. Musiał zaczynać wszystko od nowa. Punktem granicznym okazała się rzeka, którą przebył, przywiązując się do pływającego luzem modrzewiowego pnia.
Nieprzytomnego obcego znaleźli ludzie Omogona, który przyjął go do siebie jako parobka. Ellej wszystkich zadziwiał swoim sprytem, umiejętnościami i mądrością. Omogon zaproponował więc przybyszowi, by poślubił jedną z jego córek. Miał je dwie – starszą, piękną, która nie musiała pracować i młodszą, brzydką, która harowała jak niewolnica. Ellej pamiętał jednak o radach ojca i wybrał na żonę młodszą. Starsza córka Omogona powiesiła się ze wstydu i została üor. Omogon wpadł w wielki gniew. Przeklął Elleja oraz jego ród, by w następnych pokoleniach jego potomkowie także poprzez samobójstwa rozstawali się ze światem.
Ellej osiedlił się niedaleko teścia. To on jako pierwszy zbudował „bałagan”, dom nieznany dotychczas Jakutom. Wykonał różnorodne naczynia do kumysu, a w końcu przeprowadził pierwszy „ysyach”. Ellej jest określany jako heros kulturowy. To wybraniec bogów, który wymyślił niezliczoną ilość wynalazków. W micie podkreślane jest to formułą, że Omogon tego nie znał, a Ellej to wymyślił. Jednak Ellej nie jest tylko twórcą kultury, stwarza bowiem coś z niczego, jest zatem demiurgiem. Ukoronowaniem tej roli jest rytuał ysyachu, będący symbolicznym powtórzeniem głównych etapów stwarzania świata.
Najpierw Ellej za pomocą modlitwy sprowadza deszcz i grzmoty, co symbolizuje pierwotny chaos i praocean. Potem trzykrotnie pije kumys. Naczynie z nim ustawione jest obok specjalnie wbitego „tusülge” (słup – koniowąz) i ściętej brzózki, co odpowiada kosmicznemu drzewu. Kumys w ysyach symbolizuje boski nektar ilge. Stąd też kumys określa się niekiedy jako „białe ilge”. W rytuale odprawianym po raz pierwszy przez Elleja kumys spienił się, gdyż wpadła do niego z nieba kropla boskiego nektaru. Ilge ma moc wskrzeszania zmarłych, zatem jest to kolejne odniesienie do aktu kreacji.
Ellej po wypiciu kumysu wpadł w coś w rodzaju boskiego transu. W swej modlitwie zwrócił się do Urüng Aar Tojona. Pominął jednak drugiego boga, dzięki któremu powstał świat – Ułuu Tojona. Para Ellej – Omogon odpowiada parze Urüng Aar Tojon – Ułuu Tojon. Ellej podczas rytuału ysyachu stwarza świat. Obserwującego wszystko Omogona dotyka jednostronny paraliż i w efekcie staje się podobny do abaasy.
Ułuu Tojon, choć jest starszym bratem Urüng Aar Tojona, przegrał z nim walkę o władzę nad światem. Także Omogon, choć starszy od Elleja i bogatszy, ostatecznie musi ustąpić przed nikomu nieznanym przybyszem. To Ellej jest przodkiem Jakutów, ich „twórcą”. Przybywa jako obcy zaczynający życie od nowa i uczy Jakutów wszystkiego, co najważniejsze, pokazuje, jak właściwie czcić bogów, kształtuje ich odrębną tożsamość.
Opowieść o Elleju i Omogonie to mit o powstaniu kultury, kształtowaniu tożsamości i stylu życia Jakutów. To dzięki wspólnemu przodkowi są, jacy są i żyją w określony sposób.
Barbara Augustyn
