Magdalena Zaborowska – Odczytywanie świata. Idea rozumu we współczesnej myśli perskiej

odczytywanie swiataRozważania na temat koncepcji rozumu w Iranie wpisane są od dawien dawna w tradycję studiów religijno˗filozoficznych, jako że myśl religijna i filozoficzna rozwijały tam równolegle, wzajemnie na siebie wpływając począwszy od czasów przedmuzułmańskich kiedy to idea rozumu wyrażana była za pomocą mającego indoirańskie korzenie terminu cherad, który jako określenie kratu możemy spotkać już w spisanych w sanskrycie indoirańskich Wedach, aż do czasów obecnych, w których idea rozumu formułowana jest przede wszystkim przy użyciu pochodzącego z języka arabskiego pojęcia aghl, który pojawiło się w Iranie wraz z jego islamizacją. We współczesnym dyskursie poświęconym terminowi rozumu, biorą udział, począwszy od XIX wieku, nie tylko duchowni (tzw. ulemowie), ale i religijni intelektualiści, nazywani rouszanfekran-e dini[1]. Ta ostatnia grupa, reprezentowana m. in. przez Abdolkarima Sorusza (ur.1945), Mostafę Malekijana (ur.1956) czy Mohsena Kadiwara (ur.1959) czerpie zarówno z tradycji i doświadczenia profetycznego, jak i nowoczesności, będąc w takim samym stopniu oddana obu tym doświadczeniom i nie odrzucając żadnego z nich.

W pierwszych dwóch rozdziałach książki „Odczytywanie świata” autorka skupia się na analizie pojęć odnoszących się do ludzkiego rozumowania, pojmowania, mądrości i inteligencji. Najpierw analizuje wspomniany już wcześniej termin cherad, w Aweście, świętej księdze zaratusztrian, występujący jako chratu i należący do świata rzeczywistości duchowej, tzw. menog. Należy dodać, że w tradycji irańskiej przyjmuje się, iż wszystkie elementy świata realnego, getig, mają swoje odpowiedniki w świecie duchowym, tak więc każda istniejąca rzecz ma dwa wymiary: materialny oraz duchowy, na ogół identyfikowany z boskimi bytami. Dr Zaborowska rozwija tę koncepcję w odniesieniu do idei rozumu, zapoznając czytelnika z różnymi sposobami interpretacji pojęcia aghl  ̶  m.in. w tradycji filozoficznej (hellenizującej, ismailickiej, sufickiej czy filozofii iluminacji) oraz literackiej.

Pytając o intelekt współcześni myśliciele przede wszystkim chcą znaleźć odpowiedz na wyjaśnienie kwestii jakie miejsce i status posiada rozum w życiu współczesnych muzułmanów. Zrozumienie podstaw koncepcji rozumu wymaga analizy znaczeń i wzorców kulturowych ukrytych w tradycji, a wzorce postrzegania świata, które warunkują postrzeganie rozumu są w Iranie dwa:

1. Otaczająca rzeczywistość podlega nieustannym zmianom, dlatego poznanie będzie rozumiane jako proces charakteryzujący się dużym dynamizmem.

2. Świat ma naturę dwoistą, tak więc każdy jego element musi ulec wartościowaniu.

Tę kwestię Magdalena Zaborowska rozwija w drugiej części książki, wyjaśniając, w jaki sposób przedstawiają ideę rozumu intelektualiści religijni we współczesnym Iranie. I tak dowiadujemy się, że zdaniem myślicieli dominującą cechą rozumu (określanego np. przez A. Sorusza jako byt myślący i dynamiczny) jest jego poszukująca natura, głównym zadaniem intelektu natomiast poszukiwanie. Rozum nie jest źródłem prawdy, lecz narzędziem jej poznawania i pojmowany jest w kontekście dynamiczności i aktywności. Autorka pisze:

„Dla perskich myślicieli siła, jaką jest rozum, swoje źródło ma w Bogu, a prawda, do której dąży, znajduje się poza samym rozumem, stanowiąc tym samym cel jego wędrówki (s. 81)”.

Tak więc rozum, będąc narzędziem poszukiwania prawdy o świecie, umożliwia człowiekowi wartościowanie otaczającej go rzeczywistości, a jego główne funkcje koncentrują się na ciągłym i dynamicznym poszukiwaniu oraz wartościowaniu i weryfikacji tego, co poznawane. Rozum jest także elementem, który jednoczy człowieka z Bogiem. To ostatnie przekonanie od dawien dawna zajmuje szczególne miejsce w perskiej tradycji.

Kolejna część książki zapoznaje nas z paradygmatami kultury perskiej, wyjaśniającymi poszukującą i wartościującą funkcję rozumu. Pierwszy z nich to idea zmienności, zakładająca dynamizm i ewolucję, widoczna np. w poezji XIII˗wiecznego mistyka Dżalaluddina Rumiego, zwanego też Maulaną (Zmarłem z kamienia, w roślinę zmieniony; zmarłem z rośliny, wziąłem kształt zwierzęcia. Umarło zwierzę, narodził się człowiek), czy też XIV˗wiecznego poety sufickiego Mahmuda Szabestariego (Wszystko jest w ruchu, trwaniu w spokoju; nie widać początku, nie widać końca). Jak pisze M. Zaborowska: ”Pojmowanie świata jako rzeczywistości dynamicznie zmieniającej się i pozostającej w stanie wiecznej ewolucji wyjaśnia rozumienie pojęcia rozumu jako siły wiecznego poszukiwania. Przekonanie o dynamiczności rzeczywistości rodzi potrzebę permanentnego poznania i ciągłej ewolucji spojrzenia na zmieniający się świat”[2]. Drugim paradygmatem przybliżającym nam to, jak interpretuje się w Iranie pojęcie rozumu jest mocno zakorzenione w perskiej świadomości przekonanie, że świat ma nie tylko charakter zmienny, ale również binarny, dualistyczny.

Jako że funkcje rozumu dają człowiekowi możliwość stałej reinterpretacji świata, nie powinien przerywać on procesu poznania rzeczywistości, która zmienia się wprost proporcjonalnie do rozwoju wiedzy i nauki. W ramach tego poznawania i wartościowania otaczającego nas świata ważny jest też rozwój wiedzy na temat religii i prawa muzułmańskiego, szari’atu. Jak pisze M. Zaborowska: „Ewolucja rozmaitych dziedzin nauki może prowadzić do rewizji przekonań i poglądów religijnych również w dziedzinach tradycyjnie zaliczanych do niezmiennych i niekwestionowanych. Reinterpretacja religii i zasad religijnych, polegająca na wprowadzaniu modyfikacji i zmian w rozumieniu intelektualistów, nie jest postrzegana jako zaprzeczanie odwiecznym prawdom objawionym, ale jako naturalna ewolucja poglądów, jaka dokonuje się na skutek rozwoju i zmian w rozumieniu świata przez człowieka” (s. 158). I tym kwestiom właśnie poświęcona jest trzecia, ostatnia część książki.

W aneksie autorka wyjaśnia w przejrzysty sposób historię irańskiego intelektualizmu religijnego, na koniec zamieszcza zwięzłe biografie czterech najważniejszych postaci tego nurtu, czyli wspomnianych już wcześniej: Aldolkarima Sorusza i Mostafy Malekijana (myślicieli skupionych bardziej na rozważaniach filozoficznych) oraz Mohammada Szabestariego i Mohsena Kadiwara (wykształconych szyickich teologów, należących do elity intelektualistów religijnych).

Książka jest niezwykle ciekawa, żeby jednak dobrze zrozumieć jej treść, trzeba poświęcić sporo uwagi, gdyż zgłębienie wyjaśnianych w niej terminów, ze względu na filozoficzną etymologię, nie należy do najłatwiejszych zadań. Jednak warto.

Dorota Słapa

Autor: Magdalena Zaborowska

Tytuł: Odczytywanie świata . Idea rozumu we współczesnej myśli perskiej

Wydawnictwo: Dom Wydawniczy Elipsa

Rok wydania: 2011

Ocena: 5/5

[1] Pojęcie rouszanfekr- e dini autorka wyjaśnia jednak  w następujący sposób: (…) przymiotnik „dini” należałoby przetłumaczyć raczej jako wierzący lub pobożny, a nie religijny. Myśliciele ci bowiem deklarują się jako wierzący muzułmanie i choć  w większości przekonani są o konieczności odseparowania religii od polityki, wierzą w potrzebę prowadzenia w przestrzeni publicznej dyskusji o religii (s. 12). Grupę tę reprezentują tak teologowie, jak i świeccy filozofowie czy naukowcy.

[2] s. 104

About the author
Dorota Słapa
Dorota Słapa. Rocznik 1984. Iranistka z wykształcenia i zamiłowania. Absolwentka Wydziału Orientalistycznego UJ. Doktorantka historii Iranu na Uniwersytecie Teherańskim. Tłumaczka języka perskiego. Skoncentrowana przede wszystkim na współczesnej literaturze perskiej, którą pragnie przybliżać polskiemu czytelnikowi. Jej przekłady ukazały się m.in. w „Biuletynie Iranistycznym” (nr.1/2010) oraz na stronach: www.literaturaperska.com i www.artpapier.com Artykuły poświęcone twórczości irańskich pisarek, takich jak: Zoja Pirzad, Fariba Vafi i Goli Taraghi publikowała m.in. na perskojęzycznej stronie: www.antropology.ir oraz w „Oriencie” nr.1(13)2013. Obecnie pracuje nad przekładem zbioru opowiadań "My jesteśmy tutaj” autorstwa kurdyjskiego pisarza, Beroża Akreji. Pisze poezje po persku i po polsku.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *