Dubravka Ugrešić w swym tomie metafikcji podniosła lisa do rangi totemu pisarzy i literatury w ogóle. Nie tylko dlatego, że w folklorze i mitologii wielu regionów świata przypisuje się temu stworzeniu chytrość, przebiegłość, a także magiczną moc.
Dla autorki lis jest ponadto migrantem pośród światami, kulturami, wędrowcem między sacrum i profanum, patronem biednych pisarzy (za Borysem Pilniakiem). Lis nie tylko nadał tytuł całej książce, ale stał się też jednym z bohaterów pierwszego eseju – „ opowieści o tym, jak powstają opowieści”, będącej centralnym temat wszystkich sześciu narracji zamieszczonych w książce i odwieczną kwestią dyskursu o materii literatury. Co może dawać asumpt do tworzenia narracji i co jest istotą literackiej kanwy: życie, biografie, historia, a może wyobraźnia pisarzy, światy przez nich zmyślone i nigdy nie istniejące, ale potencjalnie możliwe? Gdzie przebiega granica między literaturą a pisaniem (bądź pisarstwem, rozumianym jako profesja i sposób zarabiania na życie)? Co odróżnia kulturę wysoką od niskiej, marginesy od centrum, świat od tekstu? Dzisiaj, gdy w odniesieniu do literatury używa się terminologii zaczerpniętej z teorii zarządzania, tworząc z niej „przemysł kreatywny” i w ten sposób ją ubezwłasnowolniając, autorka powraca do odwiecznych dyskusji krytyków literatury i literaturoznawców. Szeroka publiczność ceni raczej popularne powieści pop aniżeli subtelne rozważania pisarzy i specjalistów.
„Lis” to sześć opowieści mylących tropy (jak tytułowy totemiczny bohater), przeskakujących od zgładzonych na rozkaz Stalina rosyjskich awangardzistów przez literackie gwiazdy jak Nabokow do nieznanej nikomu nowojorskiej bibliotekarki albo deminera z chorwackiej prowincji. W tych sześciu esejach – metafikcjach autorka kontynuuje swoje literackie zainteresowania: śledzi losy migrantów, procesy wykorzeniania, wpływ historii i polityki na losy pisarzy i zwykłych ludzi, mistyfikacje i zwykłe oszustwa tworzone na zapotrzebowanie tyranów i zajadłych nacjonalistów. Można powiedzieć: leksykon tematów obsesyjnie zajmujących twórców z Europy Środkowej i krajów bałkańskich.
Aż dziwne, że tak słabo w tych regionach przyjęła się buddyjska idea wiecznej przemiany, skoro granice zmieniają się co kilkadziesiąt lat, miliony ludzi urodziły się w krajach obecnie nieistniejących, a potężne ustroje i bloki militarne upadają jak domki z kart. Może nie na darmo przez tekst przewija się postać Szeherezady z jej opowieściami jako ratunkiem przed śmiercią i dowodem na istnienie. To wszystko podkreślone jest mocnym wyznaniem: „Pisania można się nauczyć. Kropka. Pisania literatury nie można się nauczyć”.
Dubravka Ugrešić to pisarka wybitna, chociaż samą siebie zalicza (niesłusznie) do „klasy ekonomicznej, a nie biznesowej”. O zbyt skromnej samoocenie świadczą jej narracje, oszczędzające nam wyświechtanych i tanich banałów na temat conditio humana z upodobaniem serwowanych czytelnikom przez modnych twórców z klasy biznes. Co więcej, ich narracje i recepty literackie od dwóch miesięcy dewaluują się w tempie podobnym do spadku akcji linii lotniczych. W chaosie i rozpaczy sprawdzają się opowieści chropowate i nieoferujące łatwych pocieszeń. Te, którym patronuje magiczny nawigator pomiędzy różnymi światami.
Ewa Glubińska
Tytuł: Lis
Autorka: Dubravka Ugrešić
Przełożyła: Dorota Jovanka Ćirlić
Wydawnictwo: Wydawnictwo Literackie
Rok wydania: 2020
