Joanna Bocheńska – Między ciemnością i światłem. O kurdyjskiej tożsamości i literaturze

Miedzy-ciemnoscia-a-swiatlem_Joanna-Bochenska,images_product,1,978-83-7638-086-5Dr Joanna Bocheńska (kurdolog, współzałożycielka powstałej w 2008 roku Pracowni Studiów Kurdyjskich, pracownik Zakładu Iranistyki UJ, oraz tłumaczka z j. kurdyjskiego i  rosyjskiego) w swoim jedynym w Polsce opracowaniu poświęconym kurdyjskiemu słowu pisanemu, zatytułowanym „Między ciemnością i światłem. O kurdyjskiej tożsamości i literaturze”, postanawia przyjrzeć się procesowi ewolucji kurdyjskiej tożsamości narodowej, wychodząc od prezentacji dzieł kurdyjskiej literatury klasycznej i folkloru, a następnie skupiając się na analizie prozy wybranych współczesnych pisarzy kurdyjskich.

Jako że kwestia tożsamości wiąże się nierozerwalnie z trwaniem i ciągłością, istniejącymi w świadomości człowieka dzięki pamięci, pamięć zaś łączy się z pojęciem narracji, bezpośrednio odnoszącym się do literatury, gdyż – jak twierdzi przytaczany przez autorkę Paweł Śpiewak – to właśnie na konieczności opowiadania i przypominania sobie swojego życia opiera się nasza tożsamość, autorka wybiera właśnie literaturę jako narzędzie˗klucz, pozwalające prześledzić znajdującą się ciągle w fazie rozwoju tożsamość narodową Kurdów, mniejszości irańskiej zamieszkującej tereny czterech bliskowschodnich państw: Turcji (na którym to obszarze skupia się autorka w głównej mierze), Syrii, Iranu i Iraku (na terenie tego państwa od roku 2003 istnieje autonomiczny Region Kurdystanu).

W rozdziale pierwszym („Problem narodu i narodowej tożsamości a kwestia kurdyjska”) dr Bocheńska przedstawia socjologiczne i kulturoznawcze koncepcje dotyczące narodu, narodowości oraz tożsamości narodowej i etnicznej, zwracając szczególną uwagę na czynniki kształtujące świadomość i tożsamość Kurdów ̶ są to m.in.: dyskryminacja, walka zbrojna, często mająca na celu wyegzekwowanie podstawowych praw, solidarność religijna i plemienna, wielojęzyczność, kontakt z Zachodem i jego kulturą oraz emigracja (narastająca wśród Kurdów zamieszkujących tereny Turcji, zwłaszcza od lat 70. XX wieku), a także i świadomość europejska w kwestii tzw.”sprawy kurdyjskiej”.

Rozdział drugi („Kurdyjskie uniwersum kulturowe”) zapoznaje czytelnika z bogactwem folklorystycznym i literaturą klasyczną, wychodząc od przedstawienia podstawowych wiadomości na temat historii, religii i języka kurdyjskiego, pełniącego rolę wprowadzenia w główny temat opracowania. Kurdowie, których liczba szacowana jest na ok. 40 milionów, pochodzą od starożytnych Medów, którzy w VII w. p.n.e. razem z mieszkańcami Babilonu obalili imperium asyryjskie, by potem, ulegając Persom, wejść w skład imperium tworzonego przez dynastię Achemenidów. Od XVI wieku, na skutek traktatu zawartego pomiędzy Imperium Osmańskim i Persją, po bitwie nad Czaldyranem (1514), Kurdystan, leżący pomiędzy dwoma potęgami  ̶ Ottomanów i Safawidów, był miejscem wielu działań wojennych, a po rozpadzie Imperium Osmańskiego, gdy w jego miejscu powstało wiele  państw, stał się początkiem podziałów trwających, niestety, do dziś. Kurdowie wyznają na ogół sunnicki islam, choć w kształtowaniu się kurdyjskiej tożsamości dużą rolę odegrali alawici i jezydzi, a na pograniczu Iranu i Iraku spotyka się także Kurdów wyznających islam szyicki (jak w Iranie)[1]. Obecnie wielu z nich określa się jako ateiści, w czym można także dostrzec wpływy kultury zachodniej przenikające do świadomości Kurdów zamieszkujących Turcję, gdyż głównie ten obszar znalazł się w sferze zainteresowań autorki.

Aby przedstawić spuściznę współczesnych pisarzy kurdyjskich i określić, w jaki sposób w ich dziełach zostaje odzwierciedlony problem poszukiwania własnej tożsamości, niezbędnym jest przedstawienie podstawowych wątków i tematów zawartych przede wszystkim w zabytkach literatury klasycznej i tradycji ustnej, jako tej, która w położeniu niesprzyjającym rozwoju piśmiennictwa stała się nie tylko elementem kształtującym tożsamość, ale i formułującym język literacki. Jak zauważa badaczka, ważnym aspektem tradycji ustnej była tradycja opowiadania bajek (czasem trwającego kilka godzin lub dni) podczas wieczorów zwanych szewreszk. Opowiadaczami byli zawodowi bajarze, zwani dengbeżami. Istotne miejsce w tradycji ustnej zajmują pieśni stran: składające się często z niepowiązanych ze sobą obrazów przekazują informacje na temat krajobrazu danego regionu, obyczajów czy sposobu ubierania się, pełniąc też rolę podtrzymywania jedności narodowej poprzez przemycanie w treściach pieśni tematyki narodowej bądź niepodległościowej. Tematyka ta niekiedy zawarta jest w dodatkowych zwrotkach pieśni, których teksty nie są publikowane w załącznikach do płyt lub kaset, lecz faktycznie śpiewane, co utrudnia ich cenzurę, gdyż cenzorzy często nie znają dobrze j. kurdyjskiego (jak podkreśla dr J. Bocheńska, znajomość kurdyjskiego j. literackiego, poza Kurdystanem irackim, nie jest powszechna).

Autorka próbuje dokonać systematyki tradycji ustnej, analizując przekaz kulturowy ujawniający się w mitach, baśniach, bajkach, podaniach, legendach i przysłowiach. W baśniach niejednokrotnie bohater musi zmierzyć się z niezliczoną ilością przeszkód, co stanowi odwołanie do historii narodu kurdyjskiego. Bajki koncentrują się na prowadzonej przez bohatera walce dobra ze złem. Silnym motywem jest także wiara w przeznaczenie, charakterystyczna dla ludów zamieszkujących tereny Bliskiego Wschodu. Całość spuścizny tradycji ustnej można, jak wspomina autorka, analizować, odnosząc ją do cech myślenia mitologicznego, jako że w kurdyjskiej literaturze ważną rolę odgrywa krajobraz i przyroda. Autorka pisze:

Do cech takiego myślenia Eleazar Mieletinski zalicza poczucie „jeszcze niewyodrębnienia” ze świata natury, przejawiające się w „braku umiejętności jakościowego odróżnienia przyrody od człowieka”. Innymi słowy, wiele cech własnych człowiek przenosi na obiekty natury, która, ulegając antropomorfizacji, tworzy wraz z ludźmi szczególną jedność. Warto przypomnieć, że w ujęciu Smitha owa jedność człowieka ze światem natury pełni ważną funkcję w kształtowaniu poczucia etnicznej tożsamości jako element mitycznej szczęśliwej przeszłości, okres harmonii i swoisty raj utracony, do którego lubią odwoływać się wszystkie „etnie”. W kurdyjskich baśniach mamy do czynienia z powszechną antropomorfizacją przyrody, przejawiającą się zarówno z personalizacji świata zwierząt, jak też w obecności wątków totemicznych i animistycznych[2].

W drugiej części rozdziału drugiego dr Joanna Bocheńska dokonuje przede wszystkim wielowątkowej interpretacji największego dzieła kurdyjskiej literatury klasycznej, XVII- wiecznego eposu Mem i Zim. Epos ten przede wszystkim można uznać za księgę o miłości, zawierająca wielokrotne odniesienia do sufizmu, muzułmańskiego mistycyzmu (przez wielu badaczy uznawanego za naczelny wątek eposu), a także opowiadającą o problemach, z jakimi boryka się naród kurdyjski, oraz barwnie opisującą jego zwyczaje[3].

W trzecim rozdziale („U progu współczesności”) badaczka kieruje nas już w stronę dzisiejszych czasów, wychodząc od nakreślenia historii rozwoju tożsamości narodowej Kurdów w czterech zamieszkiwanych przezeń państwach (z punktu widzenia socjo-politycznego najlepiej została przedstawiona sytuacja Kurdów w Turcji, do której autorka wielokrotnie podróżowała). Następnie dr Bocheńska krótko prezentuje stan badań nad literaturą kurdyjską, tak w Polsce, jak i na świecie, kończąc rozdział swoistym wprowadzeniem do początków poezji i prozy kurdyjskiej na przełomie wieków XIX i XX.

Kurdyjskie słowo pisane od początku jest słowem politycznie i społecznie zaangażowanym, niewolnym od dydaktyzmu wskazującego na potrzebę modernizacji i zmian. Podobnie jak w Iranie rozwój współczesnej kurdyjskiej literatury rozpoczyna się od poezji, czerpiącej głównie z literatury klasycznej, oraz szeroko rozumianego folkloru, kształtowanie się zaś prozy (najpierw opowiadań, a potem powieści) związane jest z powstaniem i działalnością czasopism na początku XX wieku, pomagały one w uformowaniu kurdyjskiego języka literackiego (kurmandżi i sorani).

Czytając niniejsze opracowanie, można odnieść wrażenie, iż poezję kurdyjską reprezentują dwa nurty: pierwszy, w którym słowo pełni rolę miecza, walczącego o poprawę warunków życia Kurdów, podkreślający konieczność edukacji (reprezentowany m. in. przez tworzącego w XIX wieku Hadżiego Kadri Koji, w którego wierszach najczęściej pojawiającymi się słowami są: ”książka” i „pisać”), oraz drugi, koncentrujący się na opiewaniu piękna kurdyjskiego krajobrazu, porównywanego i kojarzonego z kobiecym pięknem (np. twórczość reformatora poezji Abdullaha Gorana, żyjącego w I poł. XX wieku). Na szczególną uwagę zasługuje obdarzony nieprzeciętnym talentem poeta Szerko Bekes (1940-2003), skupiający się na kwestii wolności, jako najważniejszej potrzeby człowieka, oraz przeciwstawionych sobie pojęciach tożsamości i wykorzenienia. Pozwolę sobie przytoczyć za autorką wiersz poety „Powódź”, doskonale odzwierciedlający jego bunt przeciw braku wolności:

Powódź rzekła do rybaka

Jest wiele przyczyn gniewu mej wysokiej wody

Lecz największa z nich

To wolność dla ryb

I sprzeciw wobec sieci[4].

Współczesna kurdyjska poezja to także twórczość kobiet, m.in. Żily Hosseini (1964-1999), przyrównywanej niekiedy do słynnej, tragicznie zmarłej irańskiej poetki Forugh Farrochzad, czy Jany Sejdy (ur.1976), której wiersz „Mijający dzień” prezentuję poniżej:

Każdy dzień

Czeka na kobietę

Żeby jej włosy

Za pomocą swoich oczu

Zmoczyć

Każdy dzień

Myje

Swoje ręce z deszczu

Osusza jej spojrzenie

I

Zabija się

U jej stóp[5].

Czwarty i ostatni rozdział („Powrót ̶ czyli literackie przestrzenie kurdyjskiej tożsamości”) poświęcony jest analizie wybranych powieści czterech współczesnych pisarzy: tworzących w j. kurdyjskim Mehmeta Uzuna (1953-2007), Hesena Mete (ur.1957), oraz piszących po turecku Seyita Alpa (1945-2000) i Rusena Arslana, poprzedzonych przedstawieniem sylwetki i zarysu twórczości Yașera Kemala (1923-2015), którego dzieła wielokrotnie inspirowały kurdyjskich twórców. Mimo iż to forma opowiadania dominuje w literaturze kurdyjskiej, autorka opracowania skupia się na powieści, ponieważ ta, posiadając funkcję poznawczą, umożliwia poszukiwanie własnej tożsamości. Jak nadmienia badaczka, powieść kurdyjska czerpała tak z postmodernizmu, który wpływał w większym stopniu na pisarzy działających na emigracji, jak i zakorzenionej w XIX ˗ wiecznym realizmie klasycznej powieści, tworzonej przez pisarzy perskich, arabskich czy tureckich. W analizowanych utworach występują wątki znane już z literatury klasycznej (np. bliska relacja człowieka z przyrodą, problem dumy, honoru i cierpienia, doświadczenie zniewolenia, walka o wolność i zachowanie własnej odrębności czy problem władcy), potwierdzając istnienie ciągłości w kurdyjskiej tradycji literackiej. Pomimo odniesień do problematyki kurdyjskiej, refleksje czynione na kartach powieści mają uniwersalny charakter, odwołują się do wartości ogólnoludzkich i dają do myślenia.

Niniejsza książka w bardzo wyczerpujący sposób bada kwestię tożsamości, śledząc wszelkie do niej odwołania na kartach analizowanych utworów. Ważnym elementem są (zwłaszcza w części czwartej) tłumaczone fragmenty omawianych pozycji, pozwalające czytelnikowi dotknąć i przeżyć osobiście przesłania kurdyjskiej prozy. Miejmy nadzieję, iż w niedługim czasie polski czytelnik będzie miał okazję przeczytać powieści kurdyjskie w całości[6]. Ważna książka, polecana nie tylko zainteresowanym bliskowschodnią literaturą.

Dorota Słapa

Autor: Joanna Bocheńska

Tytuł: Między ciemnością i światłem. O kurdyjskiej tożsamości i literaturze

Wydawnictwo: Księgarnia Akademicka

Rok wydania: Kraków 2011

Ilość stron: 394

Ocena: 5/5

[1] Alawici – synkretyczny odłam szyickiego islamu. Jezydzi – religia monoteistyczna, założona w XII wieku przez szejcha Adiego (jego grobowiec znajdujący się w sanktuarium w Lalisz, w Iraku jest miejscem, które raz w roku winien odwiedzić każdy wyznawca jezydyzmu). Religia ta, łącząc w sobie elementy zoroastryzmu, manicheizmu, neoplatonizmu i innych dawnych wierzeń, opiera się na wierze w Malak Tawusa (Króla Pawia) oraz siedmiu aniołów. Społeczeństwo jezydów dzieli się na trzy kasty: Szejchów, Pirsów (osoby sprawujące przywództwo duchowe) i Mridów (osoby świeckie). Kasty te nie są związane z sytuacją społeczną, ale z  obowiązkiem odprawiania różnych rytuałów religijnych. Małżeństwa jezydzi mogą zawierać jedynie w obrębie własnej kasty, złamanie tej zasady grozi wykluczeniem ze wspólnoty. Jezydzi muszą przestrzegać wielu nakazów, dotyczących m.in. niespożywania określonej żywności (np. wieprzowiny, ryb, kalafiorów, dyni czy sałaty), wyglądu (nie mogą ubierać się na granatowo, gdyż kolor ten zarezerwowany jest dla Króla Pawia, kobietom nie wolno ścinać włosów) czy zachowania (przez szacunek dla Ziemi zakazane jest plucie). Zasady te nie są obecnie tak restrykcyjnie przestrzegane poza zachowanym podziałem na kasty.

[2] s.70. Autorka cytuje tutaj A.D. Smitha ( The Ethnic Origins of Nations, Massachusetts 1999, s.32-34) oraz E.Mieletinskiego ( Poetyka mitu, tłum. J.Dancygier, Warszawa 1981, s.203. Biblioteka Myśli Współczesnej).

[3] Sufizm autorka wyjaśnia w następujący sposób: celem każdego mistyka było osiągnięcie stanu absolutnej jedności z Bogiem, anihilacji ludzkiego, niedoskonałego” ja”, rozpłynięcie w boskiej naturze(…) Ukoronowaniem przebytej przez mistyka drogi kolejnych wtajemniczeń był stan różnie rozumianej ekstazy, a w skali całego życia była to oczywiście śmierć, rozumiana jako wyzwolenie, ostateczne zjednoczenie z Bogiem (s. 126).

[4] s. 211

[5] Więcej kurdyjskiej poezji w przekładzie dr Joanny Bocheńskiej w kwartalniku Pracowni Studiów Kurdyjskich Zakładu Iranistyki Instytutu Orientalistyki UJ Frittilaria Kurdica. Bulletin of Kurdish Studies no.6/ 2014: http://www.kurdishstudies.pl/?pl_frittilaria-kurdica.-bulletin-of-kurdish-studies-no.6,116

[6] Pragnącym zapoznać się bliżej ze współczesną prozą kurdyjską polecam numer 2/2014 biuletynu Frittilaria Kurdica, w całości poświęconemu tłumaczonej przez, dr Joannę Bocheńską, współczesnej literaturze: http://www.kurdishstudies.pl/?pl_fritillaria-kurdica.-bulletin-of-kurdish-studies.-nr.-2,91

About the author
Dorota Słapa
Dorota Słapa. Rocznik 1984. Iranistka z wykształcenia i zamiłowania. Absolwentka Wydziału Orientalistycznego UJ. Doktorantka historii Iranu na Uniwersytecie Teherańskim. Tłumaczka języka perskiego. Skoncentrowana przede wszystkim na współczesnej literaturze perskiej, którą pragnie przybliżać polskiemu czytelnikowi. Jej przekłady ukazały się m.in. w „Biuletynie Iranistycznym” (nr.1/2010) oraz na stronach: www.literaturaperska.com i www.artpapier.com Artykuły poświęcone twórczości irańskich pisarek, takich jak: Zoja Pirzad, Fariba Vafi i Goli Taraghi publikowała m.in. na perskojęzycznej stronie: www.antropology.ir oraz w „Oriencie” nr.1(13)2013. Obecnie pracuje nad przekładem zbioru opowiadań "My jesteśmy tutaj” autorstwa kurdyjskiego pisarza, Beroża Akreji. Pisze poezje po persku i po polsku.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *