Zbiór artykułów profesora Eislera opatrzony jest okładką i tytułem zwiastującym lekturę raczej lekką i obyczajową, w stylu „Skandali PRL-u” Grzegorza Sieczkowskiego czy wydawanych również przez PWN książek Andrzeja Klima. Tymczasem „Co nam zostało…” zawiera w większości akademickie teksty przedstawiające mniej zabawne i przyjemne aspekty tamtej rzeczywistości, zwieńczone dosyć bolesną konkluzją.
Do lektury książki przekonała mnie rozmowa autora z Agnieszką Lichnerowicz w audycji „Światopodgląd”. Profesor zrobił na mnie wrażenie, wypowiadając się dość brutalnie i zdecydowanie na temat współczesnej Polski. Poprzez porównywanie jej z czasami PRL pokazywał, jak niewiele zmieniła się polska mentalność, pomimo zmian ustrojowych, kulturowych i gospodarczych, jakie nastąpiły po 1989 roku. Rozmowa była fascynująca i taka sama jest książka Eislera. Jest również niewygodna, może nawet kontrowersyjna – zależy, jaką kto ma skórę i jak bardzo nie lubi, gdy podważa się jego pojmowanie rzeczywistości, co jest dość powszechną cechą w czasach postprawdy – ale to tylko dodaje przyjemności samej lekturze.
Chociaż książka zawiera teksty z lat 1992–2015 (naturalnie poprawione i ujednolicone), jest w niej pewna konsekwencja i myśl, jakiej wierny jest autor. Teksty ułożone są chronologicznie w odniesieniu do tematów, które opisują, nie zaś lat, w których powstawały. Znaczy to, że książkę otwiera tekst poświęcony czasom powojennym, lecz jeszcze nie peerelowskim, a następne przechodzą przez kolejne aspekty ustroju – tak różnorodne jak wpisy w encyklopediach czy przedstawianie policjantów w serialach – aż do 1989 roku. Ten sposób organizacji, z kluczowym dla tytułu i znaczenia kolekcji artykułem umiejscowionym na końcu, świadczy o wspomnianej konsekwencji i myśli przewodniej. Poza samymi tematami artykułów i sposobem ich przedstawienia to właśnie ta zorganizowana struktura sprawia, że chce się czytać dalej, wyczekując ostatniego rozdziału, zbierającego pozostałe w całość i konfrontującego często nieprzyjemną przeszłość z teraźniejszością, jak się okazuje, równie nieprzyjemną.
Kim jest bowiem współczesny Polak? Jakie są jego „części składowe”? Wykazuje cechy dystynktywne i wpływy innych kultur, ale oprócz tego w każdym z nas siedzi homo sovieticus. Poza tym terminem, charakteryzującym stłamszonego przez reżim i uzależnionego od kontroli obywatela kraju komunistycznego, dla zrozumienia pesymizmu autora ważna jest również opinia Zbigniewa Brzezińskiego, że wychodzenie Polski z komunizmu będzie trwało tyle samo, co sam okres komunizmu, czyli 45 lat. Lektura książki Eislera nie pozostawia wątpliwości, że taki scenariusz jest bardzo prawdopodobny. Czy w Polsce mieliśmy do czynienia z komunizmem czy jego parodią, pozostaje natomiast kwestią otwartą.
Weźmy pod uwagę takie czynniki jak: bardziej polityczna niż obronna funkcja wojska, przeprowadzanie zmian ustrojowych pod pozorem demokracji, rozbieżne wizje Polski środowisk liberalnych i duchowieństwa czy nieuzasadnione przeświadczenie o wyższości naszego narodu nad innymi, a dostaniemy obraz zarówno tamtej Polski, od której tak chętnie się odcinamy, jak i III Rzeczpospolitej, rzekomo postępowej i otwartej. Jak pokazuje książka Eislera, zewnętrzne i wewnętrzne zmiany nie zawsze idą w parze. Jako osoba, która w PRL przeżyła prawie 40 lat, Eisler wydaje się mieć większe kompetencje, by o niej pisać, niż osoby młodsze, nieobiektywne, przesiąknięte różnymi interpretacjami tamtych czasów. Wolna od nostalgii i wpływów zewnętrznych prądów umysłowych książka Dyrektora Oddziału IPN w Warszawie to książka wybijająca się na tle innych, zdecydowanie godna polecenia.
Łukasz Muniowski
Tytuł: Co nam zostało z tamtych lat. Dziedzictwo PRL
Autor: Jerzy Eisler
Liczba stron: 464
Rok wydania: 2016
Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN
