„Gajcy. W pierścieniu śmierci” Stanisława Beresia to obszerna biografia i analiza twórczości jednego z najważniejszych i najwybitniejszych poetów pokolenia Kolumbów. Autor traktuje życie i drogę twórczą, naznaczoną przez dramat historii i tragiczną śmierć, jako symbol dziejów tej generacji.
Losy spuścizny Gajcego są również fascynujące. Jako redaktor „Sztuki i Narodu”, pisma ideowo wywodzącego się z ONR-Falangi i kojarzonego z ideologią nacjonalizmu i antysemityzmu, był atakowany lub krytykowany w okresie powojennym. W ten sposób traktowano wszystkich poetów związanych z „SiN”. O pamięć i publikację ich dzieł walczyli nieliczni ocalali koledzy. Władze komunistyczne nie przewidziały jednak, że mimo wszelkich ataków, przemilczeń i koncesjonowania publikacji oddolnie dokona się proces mitologizacji całej generacji Kolumbów, bez dokonywania rozróżnień ideologicznych.
Tymczasem traktowanie tej generacji jako całości nie odpowiada prawdzie i zubaża obraz artystycznych polemik w okresie wojny, które miały wpływ na twórczość młodych poetów. Problem ten, jak słusznie zauważa autor, ma zresztą o wiele większe znaczenie i związany jest także ze sferą polityczną. „Namiętności i różnice zdań na temat ich wierszy oraz poglądów politycznych przetrwały aż do naszego stulecia. Walka ta zresztą wciąż jeszcze trwa i zapewne nie skończy się tak długo, jak długo spierać się będziemy o silnie prawicową koncepcję polskiego państwa. Dla jednych – wymarzoną, dla drugich – trudną do przyjęcia, dla pozostałych – znienawidzoną. Nie ma wątpliwości, że to jeden z najbardziej zaciętych i długotrwałych sporów w historii literatury polskiej”. Zagadnienia związków ideologii narodowej i literatury przewijają się przez cały czas. Trudno zresztą, aby było inaczej, jeśli przyjąć formatywne znaczenie ścierania się rozmaitych wpływów ideowych dla postawy artystyczną i poezję Gajcego. Stanisław Bereś słusznie akcentuje zresztą wiele niekonsekwencji. Ujawnia się ona w tekstach publicystycznych Gajcego, który neguje w nich cały dorobek artystyczny międzywojnia, choć w jego wierszach wyraźnie widać wpływ Drugiej Awangardy i nurtu katastroficznego.
Wykonując mrówczą pracę i gromadząc dziesiątki źródeł i relacji, autor stworzył nie tylko znakomicie udokumentowaną biografię, ale także dotarł do najbardziej niezwykłego sporu w historii literatury polskiej. Adwersarzem poległych poetów z kręgu „Sztuki i Narodu” przez ponad pół wieku (czyli aż do swojej śmierci) był Czesław Miłosz. Kontrowersje, a właściwie nawet konflikt, rozpoczęły się jeszcze w czasie okupacji, gdy młodzi poeci zaatakowali Miłosza za jego koncepcję niezaangażowania w walkę zbrojną artystów. Miłosz zaś nigdy nie ukrywał swojej wrogości wobec głoszonej przez to środowisko ideologii nacjonalizmu, powiązanej z dążeniami imperialnymi i antysemityzmem. Jak konkluduje Bereś: „Miłosz postrzegał ich jako samobójczych kontynuatorów romantycznej idei posłannictwa narodowego oraz ślepe narzędzia nacjonalistycznej ideologii, utopionych literacko w katastrofizmie, a zatem w poetyce bez przyszłości”. Trudno nie zauważyć, że spór ten odżywa na naszych oczach, choć zmienili się adwersarze i sytuacja historyczna.
W kontekście wszystkich narosłych wokół Gajcego i jego kolegów polemik, nieporozumień, czarnej lub pomnikowej legendy, długoletniej oceny ich dzieł poprzez bohaterską (lub bezsensowną, jak twierdził Miłosz) śmierć, Beresiowi udało się osadzić twórczość Gajcego na mapie historii literatury i polskiej tradycji literackiej. Być może intuicja autora nie zawodzi i rzeczywiście w literaturze polskiej na krótką i tragicznie przerwaną chwilę pojawił się „Kolumb w sandałach Homera”, opowiadający dzieje apokaliptycznego końca starego świata.
Autor: Stanisław Bereś
Tytuł: Gajcy. W pierścieniu śmierci
Wydawnictwo: Czarne
Data wydania: 19 października 2016
