Monografia Eweliny Suszek traktuje o problemie bardzo specjalnym, istotnym dla wielu dziedzin humanistyki. Brakiem i nieobecnością jako ważnymi doświadczeniami dla jednostkowego bytu zajmuje się bowiem współcześnie nie tylko literatura, ale także filozofia, psychologia i kulturoznawstwo. Szczególnie filozofowie od czasów Nietzschego i Heideggera podkreślali znaczenie poezji i form poetyckich dla opisu kondycji ludzkiej w epoce nowoczesności. Heidegger określał to jako „Noc Świata” – wielką nieobecność starych bogów, którzy odeszli. Także on dostrzegał więc ważność kategorii nieobecności (i braku – określanego jako an-arche – bytu pozbawionego źródła).
Językowi poetyckiemu i poetom współczesnym przyszło zmagać się z tymi samymi zagadnieniami: nieobecnością i żałobą, poczuciem przemijania oraz przygotowaniem się na własne odejście. Aby ukazać strategie poetyckie, używane przez poetów w celu opisania lub zobrazowania tych tematów, autorka analizuje środki stylistyczne, figury retoryczne, gatunki i obrazy poetyckie w pracach Krystyny Miłobędzkiej, Mirona Białoszewskiego i Urszuli Kozioł. Dodatkowo przywołuje także turpistyczne utwory Stanisława Grochowiaka i pełną szacunku dla przeszłości, aczkolwiek akcentującą negatywne elementy (pustkę po dawnych wartościach, nieobecność), poezję Zbigniewa Herberta.
Autorce udało się ukazać nie tylko figuracje poetyckie, rozumiane jako „figura (która modeluje, kształtuje)”, służące opisom nieobecności i takie, które używane są przez poetki i poetów do zakrywania (maskowania) nieobecności utraconych osób, rzeczy, miejsc lub przedłużania obecności nieobecnych. „Brak jako forma niebytu (privatio) sprzyja aktywności artystycznej, staje się wręcz jej niezbędnym impulsem. To, co nie jest, stanowi wyzwanie dla twórcy, ponieważ brak skłania do jego wypełnienia”. Stosownie do tego dobrana jest metodologia analizy pisania o doświadczeniu nieskończoności i braku w pracach wybranych przez Suszek twórców. Autorka opowiada się za „pluralizmem metodologicznym”, wykorzystując śledzenie mikrośladów, literackich okruchów, „estetykę i poetykę śladu” Andrzeja Zawadzkiego oraz teorię słabej ontologii reprezentowanej przez Gianniego Vattimo i Constantina Noicę.
Suszek słusznie zwraca uwagę, że twórcy związani z „poetyką negatywną” wywodzą się z najtrudniejszego do opisania pokolenia „Współczesności” – debiutujących w okresie gomułkowskiej „odwilży”, ok. 1956 roku. W ich przypadku wspólne są traumatyczne doświadczenia wojenne i przejście przez narzucone stalinowskie wzorce estetyczne. Jednakże ich poetyki różni bardzo wiele, także przeżycia wojenne ulegają gradacji. Nie ulega jednak wątpliwości, że całą omawianą grupę poetów łączy świadome odwoływanie się do kierunków filozoficznych i źródeł (a nawet praźródeł) literackich i głęboka refleksja nad zjawiskami nieobecności i utraty. Zważywszy, że te dwie kategorie (wzbogacone o pojęcie braku), odczytywane nie tylko w znaczeniach metafizycznych, ale także ontologicznych, są prawdopodobnie najważniejszymi doświadczeniami ludzkości w ciągu ostatniego stulecia (a być może w ogóle najbardziej ważącymi na ludzkiej egzystencji), wybór tematu przez autorkę nie może dziwić. Być może ludzka egzystencja polega właśnie na tym, aby – jak pisze Krystyna Miłobędzka – „złapać to, co nie jest, a o czym nie można powiedzieć, że tego nie ma”.
Ewa Glubińska
Tytuł: Figuracje braku i nieobecności. Miłobędzka, Białoszewski, Kozioł
Autorka: Ewelina Suszek
Wydawnictwo: Universitas
Rok wydania: 2020
