Tak się składa, że żaden z mniejszych i większych narodów części Europy zwanej Centralną nie ma zamkniętych rachunków z ostatnią wojną światową. Paradoksalnie koszty kolektywnego zapominania, przemilczania niewygodnych lub skandalicznych faktów, wybielania wątpliwej jakości (anty)bohaterów pomimo upływu coraz większej liczby lat od światowej rzezi rosną w zastraszającym tempie. Zwalanie wszystkiego na „nazistów”, „hitlerowców” i „ludobójców” okazało się nieskuteczne w zetknięciu z coraz liczniejszymi pracami historyków, archiwistów czy archeologów dokumentujących uwikłanie lokalnych społeczności w zbrodnię Holocaustu.
Litewski pisarz i poeta Sigitas Parulskis swoją powieścią także eksploruje tematy tabu narodowej litewskiej mitologii. „Ciemność i partnerzy” to mroczna narracja o zagładzie litewskich Żydów i kompromisach okazujących się prawdziwie piekielnymi aliansami. Parulskisowi udało się przedstawić złożoną i dramatyczną sytuację maleńkiej Litwy kowieńskiej, padającej ofiarą dwóch totalitaryzmów: sowieckiego i nazistowskiego. Czasy, w których liczyła się jedynie brutalna siła, sprzyjały ukazaniu wszystkich najmroczniejszych stron ludzkiej natury: nienawiści, zdrady, nacjonalizmu, przemocy posuniętej aż do granic sadystycznego obłędu.
Opowieść rozgrywa się na dwóch poziomach: tytułową ciemnością jest cała zła historia międzywojnia, zakończona krwawą łaźnią wojenną i Zagładą. Partnerami są wszyscy bohaterzy zbiorowi: Niemcy, litewscy kolaboranci, rosyjscy jeńcy, tysiące żydowskich ofiar i fotografie dokumentujące dokonywane zbrodnie. Sztuka okazuje się zresztą równie dobrym narzędziem czynienia zła jak nóż albo karabin.
Równie mroczny i bolesny jest wątek miłosny. Związek pomiędzy Vincentasem, młodym fotografem wplątanym wbrew swojej woli, a raczej na skutek inercji i tchórzostwa, w dokumentowanie mordowania Żydów przez litewskich partyzantów i Judytą, zamężną żydowską tłumaczką. To romans potajemny i skomplikowany. Judyta pada ofiarą nie tylko śmiertelnie dla niej groźnych okoliczności zewnętrznych, ale i kunktatorstwa Vincentasa. Zresztą uniki na nic się nie przydają – Vincentas zaprzedaje się zbrodniarzom i nie jest w stanie ocalić nikogo. „Dziewczynka była w połowie oświetlona słońcem, druga połowa tonęła w cieniu. Jej ciało tkwi w podziemnej jaskini, a dusza przechadza się w górze. Dusza lub może tylko cień duszy. O wschodzie słońca cienie są długie, podobnie jak o zachodzie. To najlepsza pora na robienie zdjęć. Najlepsza pora, by się przemienić w światło”. Fotograf zbrodni okazuje się tak samo małoduszny i obojętny jak cała reszta milczącego społeczeństwa. W takim świecie ludzie żyli obok siebie, a imperatywy moralne były odwrócone. Nienawiść zastąpiła miłosierdzie, czynienie zła postrzegano jako spełnianie patriotycznego obowiązku.
„Ciemność i partnerzy” to trudna narracja o konieczności uczciwego rozprawienia się z własną przeszłością, od której nie sposób uciec.
Ewa Glubińska
Tytuł: Ciemność i partnerzy
Autor: Sigitas Parulskis
Przełożyła: Izabela Korybut-Daszkiewicz
Wydawnictwo: Czarne
Rok wydania: 2020
