Aton – specyficzne wcielenie boga Re i jego główny propagator Echnaton

Bóg Aton, przedstawiany pod postacią dysku słonecznego z promieniami zakończonymi ludzkimi dłońmi, szczególnie zapisał się w historii starożytnego Egiptu. Niepowiązany z żadnym głównym bóstwem panteonu, przejął funkcje podobne do dziennych aktywności boga Re. Zyskał osobowość dopiero za panowania faraona Totmesa IV i być może odszedłby w zapomnienie tak, jak wielu innych pomniejszych bogów, gdyby nie zainteresowanie faraona Amenhotepa III, który identyfikował go jako głównego obrońcę władców i sam siebie nazywał „oślepiającym Atonem”. Ten kult przejął później jego syn Amenhotep IV, szerzej znany pod imieniem Echnaton.

Atona nie można traktować jako niezależne bóstwo, a raczej jako nową, specyficzną formę, pod jaką czczono Re. Dowodzą tego imiona, określające go jako Żyjącego Re-Horachty, czyli krążek na horyzoncie, światło, które emanuje z tarczy słonecznej. Najważniejsze jest jednak to, że za czasów panowania Echnatona, Aton był uznawany za jedyne bóstwo Egiptu, co podważało wszelkie zasady religijne dotąd kultywowane wśród poddanych i kapłanów. Istnieją źródła, które podają, że atonizm był pierwszą religią monoteistyczną w historii, inni nawet dopatrują się w Echnatonie podobieństw do Mojżesza, a w jego religii zaczątków judaizmu.

Jakkolwiek było, na pewno wiemy, że na początku Aton był tradycyjnie ukazywany jako mężczyzna z głową sokoła. Szybko jednak zastąpiono go przez wspomniany dysk słoneczny z przedstawioną frontalnie kobrą, z którego ukośnie rozchodziły się w kierunku ziemi promienie zakończone ludzkimi dłońmi. Jeśli promienie były skierowane w stronę króla lub członków jego rodziny, wówczas dłonie te trzymały znaki życia anch. Poddani oddawali mu cześć w świątyniach pozbawionych dachu, które umożliwiały bezpośredni kontakt z pozytywną energią bóstwa. Najsłynniejsze miejsca kultu Atona znajdowały się w Karnaku, Amarnie, Memfis i w Nubii.

(rodzina faraona Echnatona oddaje cześć Atonowi pod postacią promieni słonecznych)

Echnaton zreformował funkcjonowanie całego państwa począwszy od religii skończywszy na kanonie w sztuce. Jego działania można śmiało określić mianem rewolucyjnych, a ponieważ, jak pewnie zauważyliście, Aton w przeciwieństwie do bóstw, które tak bezczelnie strącił z piedestału, nie posiadał zbyt skomplikowanej i fascynującej osobowości, ani też nie powstawały o nim skandalizujące legendy, postanowiłam, że tym razem skupię się również na żywej, historycznej postaci i nieco przybliżę wam postać faraona-heretyka. Amenhotep IV dorastał na dworze swojego ojca, który jako pierwszy z władców Egiptu przeciwstawił się wieloletniej tradycji poślubiania własnej siostry i ożenił się z miłości. Jego wybranka – Teje z punktu widzenia poddanych i przede wszystkim kapłanów była zwykłą śmiertelniczką.

Amenhotep III nic sobie z tego jednak nie robił i wręcz prowokująco wymyślał dla małżonki drogie, oryginalne prezenty, którymi zapewne nie pogardziłaby sama Izyda. Na przykład kazał wykopać ogromne, sztuczne jezioro tylko po to, żeby Teje mogła po nim pływać w barce ze szczerego złota, zwanej Błyszczącym Atonem. Przyszły faraon-heretyk zapamiętał więc dom rodzinny jako ciepłe miejsce, gdzie przede wszystkim liczyło się szczęście, nie zaś sztywne zasady od urodzenia ograniczające działania faraona i jego życiowe wybory. Echnaton jak nikt inny zdawał sobie sprawę, że ubóstwianie króla w rzeczywistości prowadzi do jego całkowitej kontroli przez kapłanów.

Po śmierci ojca młody faraon ogłosił, że Aton objawił mu się we śnie i przekazał, że jest jedynym prawdziwym bogiem. Tak rozpoczął się okres wielkich zmian, które dla samego króla na początku oznaczały wybranie sobie nowego imienia. Jego stare imię Amenhotep oznaczało „Amon jest zadowolony”, natomiast nowe Echnaton: „światłość Atona”. Jako pierwsze zniknęły zatem świątynie najbardziej popularnego boga Egiptu tj. Amona-Re, potem przyszedł czas na ostateczne odesłanie Ozyrysa w niebyt, a razem z nim jego zawistnego brata Setha, pięknej żony Izydy i dzielnego syna Horusa.

(popiersie Echnatona)

Echnaton nie oszczędził nawet szlachetnego Thota ani groźnych kocich bogiń – córek Re. Następnie przeniósł stolicę kraju z Memfis do Tell el-Amarna, gdzie rozpoczął rewolucję w sztuce i egipskim kanonie. Między innymi zabronił rzeźbienia w profilu, nakazując przedstawianie postaci w rzeczywistych wymiarach i proporcjach.

Echnaton i jego żona Nefretete (Nefertiti) byli zatem pierwszą parą władców, których przedstawiano w realistyczny sposób. Dzięki temu wiemy, że ona była wcieleniem prawdziwego piękna, on zaś nie przypominał silnego, przystojnego mężczyzny, a raczej drobnego, przygarbionego chłopca. Część ekspertów jest zdania, że specyficzna budowa ciała faraona (nienaturalnie wydłużona, szczupła twarz, szerokie biodra, długie palce u nóg i rąk) była skutkiem choroby, zwanej zespołem Marfana. Charakteryzuje się ona słabą odpornością immunologiczną, dlatego chorzy często są izolowani, w szczególności zaś dzieci. Poddanym nie przeszkadzało to uważać niezwykłego wyglądu Echnatona za przejaw jego boskości.

(piękna Nefretete, żona Echnatona)

W sztuce z końcowego okresu jego panowania odnajdziemy rzeźby i malunki, na których cała królewska rodzina miała budowę ciała podobną do faraona, choć nikt poza nim nie przejawiał takich skłonności.

Niestety reformy Echnatona nie przetrwały jego śmierci. Zapatrzony w krzewienie nowej religii, zaniedbał politykę zagraniczną oraz dyplomację, a co gorsza ignorował eskalujący kryzys gospodarczy. Kraj pustoszyły najazdy wrogich armii. Faraon wolał jednak szukać spisków zdegradowanych kapłanów Amona i surowo karać za powrót do zabronionych kultów, niż skupić się na ratowaniu sytuacji.

Władzę po Echnatonie chwilowo przejął jego były doradca – Semenchkare, a po nim Tutanchamon (pierwotnie Tutanchaton) – syn i zięć Echnatona, mąż i przyrodni brat jego córki Anchesenpaaton, później Anchesenamon. Do łask powrócili też wygnani bogowie. Zwycięscy kapłani Amona starali się zniszczyć wszelkie ślady po faraonie-heretyku, depcząc jego reformy i z pasją niszcząc wizerunki Atona tak, jak wcześniej niszczono ich boga.

Jednak historia lubi pamiętać o buntowniczych odmieńcach i mimo szczerych starań kapłanów, współcześni wciąż wspominają odważną decyzję Echnatona, podziwiając jego wizjonerstwo i bezkompromisowość. Jest coś rozbrajającego i zarazem niezwykle fascynującego w rzeźbach dokładnie oddających każdy mankament jego postury, każdą zmarszczkę i niedoskonałość. Po tysiącach lat wciąż widzimy jego prawdziwą twarz. Nie jest dla nas abstrakcyjną, daleką postacią z kolorowego papirusu, wygiętą w dziwnej pozie, a człowiekiem z krwi i kości. Myślę, że właśnie to jest jego największym sukcesem.

Magdalena Pioruńska

About the author
Magdalena Pioruńska
twórca i redaktor naczelna Szuflady, prezes Fundacji Szuflada. Koordynatorka paru literackich projektów w Opolu w tym Festiwalu Natchnienia, antologii magicznych opowiadań o Opolu, odpowiadała za blok literacki przy festiwalu Dni Fantastyki we Wrocławiu. Z wykształcenia politolog, dziennikarka, anglistka i literaturoznawczyni. Absolwentka Studium Literacko- Artystycznego na Uniwersytecie Jagiellońskim. Dotąd wydała książkę poświęconą rozpadowi Jugosławii, zbiór opowiadań fantasy "Opowieści z Zoa", a także jej tekst pojawił się w antologii fantasy: "Dziedzictwo gwiazd". Autorka powieści "Twierdza Kimerydu". W życiu wyznaje dwie proste prawdy: "Nikt ani nic poza Tobą samym nie może sprawić byś był szczęśliwy albo nieszczęśliwy" oraz "Wolność to stan umysłu."

komentarz

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *