Izyda – wzorowa żona i matka, czarownica, celebrytka wśród egipskich bogów

(Izyda ze słonecznym dyskiem na głowie między krowimi rogami i ze szkrzydłami kani)

Gdybym teraz zapytała Was o najbardziej charakterystyczną postać w panteonie egipskich bogów, bez wątpienia wymienilibyście Izydę. To nie sprawiedliwy Ozyrys, dzielny Horus, czy przerażający Seth trwale zapisali się w kulturze i dziejach ludzkości, tylko mocno powiązana z nimi kobieta – uznawana za jedno z wcieleń pramatki, piękna i przebiegła Izyda.

O jej niesłabnącej popularności świadczy choćby bezustanne powielanie jej wizerunków w miejscach, w których na dobrą sprawę nikt nie spodziewałby się oglądać starożytne bóstwo. Jadąc autobusem do pracy, zwykle mijam cukiernię „Izyda”, ostatnio u fryzjera zauważyłam na ścianie imitację rzeźbień z jej podobizną, że już nie wspomnę o pojawiających się, jak grzyby po deszczu, restauracjach o wystrojach nawiązujących do starożytnego Egiptu. Tam obowiązkowo odnajdziecie Izydę na honorowym miejscu – zapewne nad barem.

Jak to się stało, że tak bardzo polubiliśmy tę postać i jej historię? Co takiego w sobie ma, że nawet w czasach hellenistycznych swoją popularnością prześcignęła samą Afrodytę i jako jedynej spośród egipskich bóstw, Grecy pozwolili występować pod oryginalnym imieniem? Przypomnijmy, że Izyda występuje jako żona i siostra Ozyrysa, matka Horusa i główna oponentka Setha. Narodziła się z małżeństwa bogini Nut – czyli opiekunki Nieba oraz boga Geba – opiekuna Ziemi. Na początku jej rola ograniczała się tylko do sprawowania pieczy nad małżeństwami i matkami. Dopiero wraz z rosnącym kultem Ozyrysa została dostrzeżona przez szersze grono odbiorców i zaczęto czcić ją także jako orędowniczkę magii. W ten sposób stała się patronką czarodziejek i osób parających się wszelkimi jej odmianami. A ci wbrew naszemu współczesnemu przekonaniu, cieszyli się w Egipcie wielkim szacunkiem, podobnie jak lekarze i balsamiści. Rzekomo Izyda wykradła tajemnicę magii od samego króla bogów – Re i z sukcesem wykorzystywała ją do swoich celów. Wystarczy przytoczyć chociażby jej wkład w ożywienie zamordowanego męża i poczęcie z nim syna, a potem już ostre zagrywki z Sethem – tutaj na prowadzenie wysuwa się historia z sałatą. Zainteresowanych odsyłam do wcześniejszego artykułu poświęconemu Horusowi.

Co więcej hymny na cześć bogini określają ją jako „Panią nieba, ziemi i zaświatów”. Była przedstawiana pod postacią urodziwej, czarnowłosej kobiety z hieroglifem na głowie, który oznacza „tron” bądź „siedzibę” oraz z amuletem „Tit” w dłoni, określanym również jako „węzeł Izydy” albo „krew Izydy”. Nie stroniono od podkreślania jej atrybutów macierzyńskich i dlatego często ukazywano ją podczas karmienia małego Horusa piersią. Poza tym występuje także jako płaczka pogrzebowa w towarzystwie Neftydy, pogrążając się w żałobie po śmierci ukochanego męża.

Izyda i Ozyrys

Często mówi się, że historia miłosna Izydy i Ozyrysa ukazuje obraz ponadczasowej wierności i uczucia silniejszego niż śmierć. To właśnie zmartwychwstanie Ozyrysa po brutalnym morderstwie było najciekawszym aspektem tego mitu dla Egipcjan i potem Greków i Rzymian. Pod koniec okresu hellenistycznego poza publicznym kultem powstały także tzw. misteria na cześć Izydy – nekromantki, przeznaczone tylko dla specjalnie wtajemniczonych. Misteria te zdecydowanie miały charakter ezoteryczny i zgłębiały sekret powrotu Ozyrysa do świata żywych. Tymczasem początki miłości królewskiej pary nie były wcale aż takie mroczne. Małżonkowie rządzili Egiptem w czasie tzw. złotego wieku, sprawiedliwie dzieląc się między sobą obowiązkami.

(Ozyrys z przypisanymi mu symbolami: biczem i laską pasterską pod postacią mumii i Izyda z hieroglifem na głowie)

Król ustanawiał nowe prawa, uczył ludzi uprawiać ziemię i czcić bogów, zaś królowa skupiła się na bardziej praktycznych aspektach codziennego życia – dzieliła się z ludźmi technikami leczenia, dała im ubrania i środki kosmetyczne oraz pokazywała jak wykorzystywać bogactwa pochodzące z uprawy ziemi. Niestety początkowe powodzenie i szczęście Ozyrysa i Izydy nie trwało zbyt długo. Zazdrosny, młodszy brat obojga – Seth upomniał się o władzę, w brutalny sposób pozbywając się konkurencji. Kiedy Izyda usłyszała o śmierci męża, z rozpaczy obcięła włosy i odziała się w żałobne szaty.

Nigdy nie miała jednak w zwyczaju załamywać rąk, więc już wkrótce wyruszyła w podróż po Egipcie w poszukiwaniu zaginionego ciała Ozyrysa, porwanego przez gwałtowne wody Nilu. Większość źródeł podaje, że towarzyszył jej szakologłowy Anubis, wówczas jeszcze młody chłopiec, wkraczający w wiek nastoletni oraz jej młodsza siostra Neftyda. Niektórzy autorzy wzmacniają jej orszak także duszami z Pe – prastarymi duchami, posłusznymi czarodziejskiej mocy naszej bohaterki, zaś Teksty Piramid szczegółowo opisują, jak Izyda przemieniona w kanię, a Neftyda w sokoła latają nad Egiptem, by odnaleźć już poćwiartowane przez Setha ciało Ozyrysa.

Izyda i Neftyda

Przekazy mitologiczne dużo miejsca poświęcają siostrzanej miłości Izydy i Neftydy. Obie panie tak naprawdę miały wiele powodów, żeby się nie lubić. Neftyda, choć także obdarzona uderzającą urodą, nie miała siły przebicia i uroku osobistego swojej starszej siostry. Wydana za mąż za konkretnego, nieokrzesanego Setha nie znalazła szczęścia w tym małżeńskim stadle. Sama była raczej jego przeciwieństwem, poszukiwała więc mężczyzny wrażliwego i otwartego na jej potrzeby i marzenia. Wszystko to odnalazła w Ozyrysie, dlatego zakochała się w nim do szaleństwa. Niestety król nie był nią zainteresowany, bo nie widział świata poza Izydą. Mity przytaczają dwie wersje w jaki sposób Neftyda zaciągnęła go do łóżka. W jednej z nich Ozyrys upija się do tego stopnia, że myli ją ze swoją żoną, w drugiej Neftyda przychodzi do niego pod osłoną nocy, ubrana i ucharakteryzowana na Izydę. Ta miłosna przygoda doprowadza do narodzin Anubisa. Neftyda rodzi go już po śmierci ojca i szaleńczych czystkach Setha na jego poplecznikach. Ze strachu przed jego zemstą i gniewem porzuca dziecko na bagnach. Rola Izydy w tej historii jest doprawdy zaskakująca. Nie tylko wybacza siostrze zdradę, ale w dodatku bierze pod swoje skrzydła niechcianego chłopca, zdobywając jego oddanie i lojalność. W zamian za ten akt miłosierdzia Neftyda murem staje za siostrą, odchodzi od Setha i pomaga jej skompletować porąbane na 14 części ciało Ozyrysa.

(Neftyda klęczy przed tronem Izydy. Tutaj bogini została wyposażona w skrzydła sokoła)

Z tym wydarzeniem wiąże się egipskie święto orki, trwające aż 12 dni, bo właśnie tyle czasu zajęło siostrom odnalezienie prawie wszystkich członków dobrego króla. Szczegółowy opis ich podróży został umieszczony w papirusie Jumilhac z I w. p.n.e. W tej zdawało by się nieskładnej wyliczance tak naprawdę wymieniono miejsca największego kultu Ozyrysa np.: Abydos (boginie znalazły tam jego głowę), Athribis (tam ukryto serce Ozyrysa), czy Pitom (odnaleziono tam jego wnętrzności). Wracając jednak do Izydy i Neftydy, co szczególnie zadziwia zważywszy na ich rodzinny dramat, Egipcjanie nie stronili od pokazywania ich wspólnie w scenach z Ozyrysem. Zwykle obie panie znajdują miejsca po jego bokach. Jeśli zaś siedzi on na tronie, stoją za nim z rękami uniesionymi w geście ochrony i wsparcia. To chyba najbardziej dobitnie świadczy o tym, że ich siostrzana miłość pokonała instynkt rywalizacji, co niestety nie stało się w przypadku Ozyrysa i Setha.

(faraon składa dary Ozyrysowi, który siedzi na tronie ochraniany przez swoje dwie stojące za nim kobiety- Izydę i Neftydę)

Izyda i Anubis

Anubis, bóg mumifikacji i cmentarzy, zapisał się w świadomości Egipcjan jako nieco odosobniony, przerażający przedstawiciel rodziny Ozyrysa. Istotnie ze wszystkich przewijających się w tej historii postaci, wydaje się być najbardziej skupiony na sobie, pogodzony z losem i oddany swojej odpowiedzialnej pracy jako balsamista. Być może jego małomówność i wyobcowanie wiążą się z jego niejasnym pochodzeniem. Wszyscy są na pewno zgodni co do jednego – był starszym, przyrodnim bratem Horusa. O wiele więcej wątpliwości nastręcza już stwierdzenie kim byli jego rodzice… Wariant oficjalny mówi, że jego matką była Neftyda ojcem zaś Ozyrys. Drugi wariant oficjalny jego ojcem czyni Setha, zaś między wierszami pojawia się pogląd, że Neftyda była bezpłodna… Jeśli tak było w istocie, pozostaje nam bardzo ważna zagadka do rozwiązania.

(Anubis z głową szakala. Sami oceńcie jego podobieństwo do Setha)

Izyda ratuje Anubisa od śmierci głodowej na bagnach, opiekuje się nim, jak własnym synem, uczy go magii i w końcu zabiera ze sobą w daleką podróż do kraju Byblos, żeby odnaleźć sarkofag z ciałem Ozyrysa.

Anubis odwdzięcza jej się ochroną. Jest bezwzględnym wojownikiem o nieco dzikiej aparycji, który bez Izydy w pobliżu zazwyczaj wzbudza strach w napotkanych osobach… Kiedy przyjrzymy się sposobom jego przedstawienia jako pół- człowieka pół- szakala dostrzeżemy wręcz uderzające fizyczne podobieństwo do Setha… Z charakteru również jest zdecydowanie bardziej do niego podobny, niż do Ozyrysa.

Jaki płynie z tego wniosek? Cóż, być może Izyda miała po prostu romans z Sethem, a historię o zdradzie Neftydy z Ozyrysem wymyśliła po to, by zatuszować własne grzeszki. Spłodzenie dziecka z największym wrogiem jej męża zdecydowanie mało korzystnie odbiłoby się na jej wizerunku, a przecież zamierzała owego wroga zniszczyć rękami Horusa. Takie założenie tłumaczyłoby także, dlaczego Izyda sprzeciwiała się synowi, kiedy ten zamierzał zabić Setha. Jeśli prawdą jest, że Neftyda była bezpłodna, to jedyne logiczne wyjaśnienie zagadki poczęcia Anubisa.

Izyda celebrytka

Sensem życia naszej bohaterki jest jednak jej prawowity syn Horus. Poświęciła dużo energii i magicznych umiejętności, żeby najpierw przywołać go do życia, a potem go przy tym życiu utrzymać. Wielokrotnie ingerowała w jego spór z Sethem, wyciągając go z największej opresji, bądź wręcz przeciwnie – dolewając oliwy do ognia. O tym także możecie przeczytać we wcześniejszych artykułach, dlatego po raz kolejny odsyłam was do opowieści o Horusie i o Sethcie.

My teraz na zakończenie skupimy się na imponującym kulcie Izydy zarówno w czasach starożytnego Egiptu, jak i hellenistycznych i rzymskich. Wraz z Horusem i Ozyrysem tworzyła tzw. triadę egipską. Najważniejsze sanktuaria bogini mieściły się w Abydos, Busiris oraz na wyspie File położonej koło dzisiejszego Asuanu. Tam oddawano jej cześć aż do roku 535 n.e., kiedy świątynia została w końcu zamknięta dekretem cesarza Justyniana Wielkiego. File cieszyło się szczególnym szacunkiem w okresie hellenistycznym wraz z ośrodkiem Serapejon w Aleksandrii (nazwa wzięła się od przechrzczenia Ozyrysa na Serapisa, Horus zaś doczekał się imienia Harpokrates).

Izyda w krótkim czasie została naczelnym bóstwem greckiego Koryntu, w czasach Kaliguli wybudowano jej także świątynię w starożytnym Rzymie na Polu Marsowym. Wielką czcią otaczali ją rzymscy cesarze – Kommodus i Domicjan, natomiast kobiety z dynastii Ptolemeuszy uznawały się za jej ziemskie wcielenia. Najpierw żona Ptolemeusza II Arisnoe nosiła jej suknie i atrybuty, a potem równie popularna co nasza bogini, Kleopatra VII. W czasach współczesnych odnajdziemy jej wpływy choćby w symbolice masońskiej – niektóre loże wolnomularskie nazywano Świątyniami Izydy. Ponadto ostatnio, bo w 2004 roku, John Galliano stworzył dla Diora kolekcję couture w całości poświęconą egipskim bogom. Obok przedstawienia Anubisa, oczywiście najwięcej emocji wzbudziło ucharakteryzowanie modelki na Izydę…

(po lewo Izyda w czerwonej sukni błogosławiąca królową Hatszepsut, po prawo jak najbardziej współczesna modelka prezentuje nowoczesną wersję jej słynnej sukni)

Jak więc widzicie, bogini ta wywarła ogromny wpływ na dzieje ludzkości bez względu na to, czy wystawiano jej świątynie, czy nie. Bez wątpienia umiała zadbać o swój wizerunek, a swoją charyzmą i sprytem na stałe wkradła się w serca i dusze swoich wyznawców. Jedni uważają ją za wspaniałą matkę i żonę, drudzy za potężną czarownicę i w blasku jej chwały nie dostrzegają kilku istotnych rys na tym krysztale. Ale przecież o to jej właśnie chodziło i jak pokazują nawet dzisiejsze trendy – w stu procentach osiągnęła swój cel.

Magdalena Pioruńska

Zobacz także artykuł poświęcony Ozyrysowi.