Mitologia słowiańska coraz częściej inspiruje twórców. I nie bez przyczyny. Zapewne większość czytelników wie, kim jest Thor czy Loki (choćby w wersji rodem z komiksów Marvela), ale Perun, Kościej i cała wataha demonów słowiańskich pozostaje tajemnicą. Tę lukę dostrzegli twórcy, a po sukcesie „Wiedźmina” można nawet mówić o modzie na „słowiańskość”. Poniżej przedstawiam subiektywny wybór pięciu interesujących książek – bardzo różnych i w odmienny sposób korzystających z mitologicznych inspiracji.
W kolejności alfabetycznej:
1. Aleksandar Tesic, cykl „Kosignas”, w Polsce opublikowano pierwszy tom „Zakon Smoka”
Zaczniemy od autora pochodzącego z Serbii. Aleksandar Tesic bywa nazywany serbskim Tolkienem, a to z pewnością zobowiązuje. W „Zakonie Smoka” splata wydarzenia z serbskiej historii (m. in. bitwę na Kosowym Polu w 1389 r.) z elementami typowymi dla heroic fantasy. Jest więc wybraniec, który jako jedyny może zrealizować słowa przepowiedni, i jest mentor, który wzorem Gandalfa przygotowuje bohatera do przeprowadzenia życiowej misji. Nie brakuje także wyprawy po magiczny artefakt ani jasnego podziału na dobro i zło.
Siła „Zakonu Smoka” tkwi w sięgnięciu po serbskie mity, wierzenia i obrzędy. Świat zaludniają bogowie, demony i potwory zaczerpnięte z mitologii południowych Słowian. A wszytko to w nad wyraz udany sposób stapia się z realnym przecież miejscem akcji i religią chrześcijańską. Całość została napisana eleganckim językiem, z zastosowaniem nieco archaicznej (to komplement), niespiesznej narracji, która pozwala w pełni smakować świat wykreowany przez Aleksandara Tesicia.
2. Juraj Červenák, cykl „Czarnoksiężnik”, w Polsce opublikowano dotychczas dwa tomy: „Władcę wilków” i „Miecz Radogosta”
Tym razem mamy autora pochodzącego ze Słowacji, który wśród inspiracji dla swojego dzieła wymienia J. R. R. Tolkiena (jakżeby inaczej) i A. Sapkowskiego. Podobnie jak A. Tesic, Červenák zdecydował się na osadzenie akcji powieści w słabo zbadanym, ale jednak historycznym okresie rozpadu imperium Awarów (VIII wiek). Głównym bohaterem jest Rogan, wojownik pałający żądzą zemsty. Jednak najbardziej charakterystyczna postać cyklu to wilk Gorywałd, przywódca demonicznej sfory Czarnoboga, imponujący sarkastycznym poczuciem humoru.
W tle historii o przesiąkniętym żądzą zemsty Roganie przewijają się słowiańscy bogowie – na czele z wspomnianym już Czarnobogiem. Pojawia się także władczyni zaświatów Morena, Weles, Chors i Białobog. Nie brak też stworów znanych z demonologii słowiańskiej – laskowca, mgławca czy Baby Jagi.
Proza Červenáka jest brutalna, mordy dość spektakularne, a w powietrzu fruwają odcięte głowy. Jest to narracja dynamiczna, skupiona przede wszystkim na akcji. W fabule spotkamy wiele elementów typowych dla klasycznego fantasy (na czele z wybrańcem odkrywającym swoje przeznaczenie), a wszystko to doprawione nawiązaniami do mitologii słowiańskiej.
3. Paweł Majka „Pokój światów”
Sam autor określa fabułę swojej debiutanckiej powieści jako „groch z kapustą”, ale czegóż w niej nie mamy! W skrócie – P. Majka prezentuje alternatywną historię świata, w której podczas I wojny światowej na Ziemi wylądowali Marsjanie. A potem niechcący strzelili sobie w stopę i zrzucili na opornych Ziemian mitbomby, które ożywiły postacie znane z religii, mitologii, folkloru, a nawet literatury.
Siła powieści Majki tkwi w spójności wizji, która na pozór wygląda na pozbawioną sensu. Tutaj święty Mikołaj sąsiaduje z Marsjaninem, Wanda co nie chciała Niemca ze zmorą, a Kościej ze szlachcicami strzegącymi zagubionej w stepach stanicy. Całość kryje w sobie mnóstwo nawiązań do polskiego folkloru i tradycji. Tego się nie da opowiedzieć, trzeba przeczytać.
4. Rafał Dębski „Kiedy Bóg zasypia”
Akcja powieści toczy się w czasach reakcji pogańskiej po śmierci Mieszka II – buntu czcicieli słowiańskich bogów, którzy nie pogodzili się z przyjęciem chrześcijaństwa przez Piastów i narzuceniem go poddanym. To z jednej strony solidna powieść historyczna, autor zadbał bowiem o to, by w miarę możliwości wiernie odtworzyć mało znany okres naszych dziejów; z drugiej zaś – czyste fantasy, gdyż żerców i ich popleczników wspierają stwory Welesa – strzygi, dziwożony, wilkołaki i upiory. Na ich czele stoi potężny Pasterz Upiorów – pozbawiony tronu książę Bolko.
Gdy Bóg zasypia, budzą się demony, a z ludzi wypełzają najgorsze instynkty. Książka R. Dębskiego jest brutalna, a krew leje się bardzo gęsto. Stanowi jednak interesujący przykład połączenia starań o realizm historyczny z wątkami mitologicznymi.
5. Witold Jabłoński „Słowo i miecz”, „Ślepy demon. Sieciech”
Powieści W. Jabłońskiego nawiązują do wydarzeń z historii Polski, a konkretnie czasów piastowskich. W „Słowie i mieczu” powraca temat reakcji pogańskiej. „Ślepy demon. Sieciech” to historia z czasów Bolesława Śmiałego. Obie książki przesuwają w znaczący sposób perspektywę pisania o rządach Piastów. Sympatia autora jest wyraźnie po stronie pogan walczących z obcą – ich zdaniem – wiarą. Stąd też pozytywni bohaterowie obu części – Miecław i Sieciech – w podręcznikach historii figurują jako buntownicy i wichrzyciele, a u W. Jabłońskiego są bohaterami broniącymi słowiańskiej tożsamości przed obcymi wzorami sprowadzanymi przez Piastów.
Ogromną zaletą cyklu jest wplecenie w wydarzenia historyczne słowiańskiej rzeczywistości magicznej, bogów i demonów, którzy walczą o przetrwanie w zmieniającym się świecie. Bohaterowie przemierzają nie tylko ludzkie ścieżki, ale także Zaświat, Zaklęty Bór czy zatopione miasto Wenedę. A wszystko to w cieniu Boskiego Drzewa, w którego konarach mieści się cała Jawia.
Autor nad wyraz zgrabnie łączy historię z mitami, legendami, a nawet aluzjami literackimi, które mocno wpisały się w świadomość potoczną – jest i Goplana, i kronikarz Opałek.
Można się z tezami lansowanymi przez W. Jabłońskiego nie zgadzać, ale jego powieści doskonale pokazują, jak spleść w jedno rzeczywistość historyczną i mityczną.
Barbara Augustyn
