„1945. Wojna i pokój” Magdaleny Grzebałkowskiej to narracja o rzeczywistości po końcu świata. Tom zawiera rozmowy ze świadkami epoki absolutnego chaosu i upadku. II wojna światowa oznaczała śmierć milionów ludzi, zniszczenie gospodarki, zagładę setek miast i wsi, a przede wszystkim kompletną destrukcję społeczeństwa. Demoralizacja i dezintegracja objęła wszystkie grupy społeczne i etniczne. Rozpadły się wszelkie rodzaje więzi łączących jednostki i wspólnoty o wielowiekowych tradycjach.
Autorka opisuje losy zwykłych ludzi o życiorysach przetrąconych przez historię, o których to losach decydowały bezosobowe i groźne mocarstwa. Miliony osób zostały wyrzucone ze swoich domów i musiały wyruszyć w nieznane, inni udawali się na poszukiwanie nowego, lepszego życia, które miało przyjść wraz z zakończeniem wojennego koszmaru. Grzebałkowska zabiera nas w podróż w głąb tej przerażającej i chaotycznej rzeczywistości roku 1945. To nie tylko krajobraz po bitwie, ale również dzieje zdziczenia, zemsty i krwawych porachunków przetaczających się przez cały kontynent.
Autorka dotarła do ludzi pamiętających tamten czas. Ich małe, prywatne historie kryją w sobie cały dramatyzm powojennej epoki, którą można jedynie opisać, ale trudno zrozumieć i ocenić, stosując dzisiejsze kryteria. Bohaterowie tych reportaży: Polacy, Ukraińcy, Niemcy, Kaszubi i Ślązacy opisują wydarzenia ze swojej perspektywy. Nie szczędzą drastycznych obrazów: tortur i mordów mających miejsce w obozach dla Niemców i Ślązaków, zabójstw i zbrodni popełnianych w czasie polsko-ukraińskich walk, gwałtów i rabunków dokonywanych przez zwycięską armię, gehenny przesiedleńców zza Buga, pozbawionych swojego miejsca na ziemi i wożonych tygodniami po całej Polsce, tragedii żydowskich sierot, które na powrót usiłowały stać się normalnymi dziećmi. Z ich perspektywy świat został wysadzony z posad, a strategie przetrwania i przystosowania się do nowej sytuacji wybierane są intuicyjnie wobec upadku wszelkich norm.
Autorce udało się również w niezwykły sposób opisać „szabrowniczy raj”, nazywany czasem „polskim Dzikim Zachodem”. Podbite i jeszcze niczyje poniemieckie terytoria na Dolnym Śląsku, Pomorzu czy Prusach Wschodnich przyciągały tłumy szabrowników, zwabionych znajdującym się tam mieniem niemieckich mieszkańców. Ogromna rzesza hien stała się prawdziwą społeczną plagą i odcisnęła silne piętno na wydarzeniach owego strasznego i niezwykłego roku. Szabrownicy mieli swoisty kodeks honorowy (nie zabijają, a „tylko” rabują) i należały do nich osoby ze wszystkich warstw społecznych.
„1945. Wojna i pokój” to książka o przeszłości i równocześnie genealogia naszej teraźniejszości. O ratowaniu z popiołów wszystkiego, co mogło pomóc powrócić ludziom do normalnego życia po wojennej hekatombie. Znakomicie pokazują to ogłoszenia drobne z ówczesnej prasy codziennej, wplecione pomiędzy poszczególne opowieści bohaterów.
Książka Magdaleny Grzebałkowskiej spełnia nie tylko funkcję dokumentacyjną, ale kryje w sobie o wiele głębsze przesłanie. W przejmujący sposób pokazuje, jak nietrwałe i kruche są wszystkie normy i reguły, które uważamy za podwaliny naszej cywilizacji. To lekcja, której udzielił nam rok 1945.
Autorka: Magdalena Grzebałkowska
Tytuł: 1945. Wojna i pokój.
Wydawca: Agora
Data wydania: kwiecień 2015
